İLMİhal kitaplarinda iman esaslari

İLMİHAL KİTAPLARINDA İMAN ESASLARI 3

Önsöz 3

Giriş 3

Amaç 3

Kapsam 3

Metot 4

Kaynaklar 4

1.İlmihal Kitapları: 5

2. Değerlendirme Yazıları: 5

3. Bibliyografik Eserler: 5

4. Kavram Çalışmaları: 5

5. Biyografik Eserler: 5

6. Tarih Araştırmaları: 6

BİRİNCİ BOLUM 6

GENEL BİLGİLER 6

1.1 İlmihalin Tanımı 6

1.2 İlmihal Kitaplarının Tarihi Seyri 7

1.3 Cumhuriyet Dönemi İlmihallerinin Genel Durumu 10

A- Hacimlerine Göre: 12

B- Hitap Ettiği Gruba Göre: 12

İKİNCİ BOLÜM 13

CUMHURİYET DONEMİ İLMİHALLERİ VE İTİKADI KONULAR 13

2.1 Büyük İlmihaller ve Müellifleri 13

2.1.1 Ahmet Hamdi Akseki ve İslam Dini: İtikat, İbadet ve Ahlak 13

2.1.1.1 Ahmet Hamdi Akseki'nin Hayatı 13

2.1.1.2 Eserleri 15

2.1.1.3 İslam Dini ve İtikadi Konular 15

2.1.2 Numan Kurtulmuş ve Amentü Şerhi 20

2.1.2.1 Numan Kurtulmuş'un Hayatı 20

2.1.2.2. Eserleri 20

2.1.2.3 Amentü Şerhi ve İtikadi Konular 20

2.1.3 Ömer Nasuhi Bitmen ve Büyük İslam İlmihali 24

2.1.3.1 Ömer Nasuhi Bilmen'in Hayatı 24

2.1.3.2 Eserleri 24

2.1.3.3 Büyük İslam İlmihali ve İtikadı Konular 25

2.1.4 Hüseyin Hilmi Işık ve Tam İlmihal: Se'âdct-i Ebediyye 28

2.1.4.1 Hüseyin Hilmi Işık'ın Hayatı 28

2.1.4.2 Eserleri 28

2.1.4.3 Tam İlmihal ve İtikadı Konular 29

2.1.5 Büyük İlmihallerin Değerlendirilmesi 31

2.2 Muhtasar İlmihaller 32

2.2.1 Küçük İlmihaller 32

2.2.2 Manzum İlmihaller 34

2.2.3 Mızraklı ilmihaller 34

2.2.4 Muhtasar İlmihallerin Değerlendirilmesi 34

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 35

CUMHURİYET DÖNEMİ İLMİHALLERİNDE İTİKADİ KONULARA GENEL BAKIŞ 35

3.1 İtikat ve İtikadi Hükümler 35

3.2 Amentü ve İman Esasları 36

3.3 Allah'a İman 37

3.4 Meleklere İman 38

3.5 Kitaplara İman 38

3.6 Peygamberlere İman 39

3.7 Ahiret Gününe İman 39

3.8 Kaza ve Kadere iman 40

Sonuç 40

İLMİHALLERİN LİSTESİ 41

İLMİHAL KİTAPLARINDA İMAN ESASLARI

Önsöz

İman, ibadet ve ahlak konulan başta olmak üzere her müslümanın bilmesi gereken pratik ve günlük dini bilgileri anlatan ki­taplara "İlmihal" denilmektedir. Daha geniş bir ifadeyle İlmihaller, başta iman konuları olmak üzere İslam'ın fert ve toplum hayatıyla İlgili emir ve yasaklarını, Müslüman toplumlarının geleneklerini, İslam bilginlerinin görüşlerini kısa ve öz olarak anlatan eserlerdir. Allah'a, kendine ve çevresine karşı görevlerini yerine getirmek İs­teyen Müslüman'a rehberlik vazifesi gören İlmihal kitapları, genel­likle tartışmalardan uzak ve halk için yazılmış eserlerdir.

İslam bilginleri tarafından günümüze kadar pek çok ilmihal ya­zılmıştır. Milyonlarca Müslüman tarafından okunan bu kitaplarda, fıkhî konulara oldukça geniş yer verilirken, İslam dîninin temelini oluşturan iman esaslarına çok kısa değinilmiştir. Hâlbuki insan iba­deti ve muamelata yönelik meseleleri taklitle, duyarak ya da göre­rek öğrenebilir. Fakat taklit, görenek ve sadece bilgi, dinin temelini oluşturan iman esaslarını sürekli zinde tutmaz.

Fıkıh ile yollarını ayıran Kelam ilmi, dinin inanç esaslarını akıl ve nakil ışığında sistemleştiren bir bilimdir. Bu yönüyle dini anla­mada vazgeçilmez bir yeri bulunan Kelam, İman esaslarını ne ka­dar işler ve bunları insanların, zihin, duygu ve pratik hayatına taşı­maya çalışırsa, dini hayatta o kadar canlılık kazanır.

İlmihal kitaplarının ana konularından biri olarak iman, dinin aslını oluşturur, yaradılışın ve kâinatın sırlarını açıklar. Bu sebeple günümüzdeki Müslüman halkın ahlak, muamelat ve ibadet konulanda hataları varsa bunun asıl sebebini, iman esaslarındaki zayıf­lıkta aramak gerekmektedir.

Bu amaçla bilimsel veriler ışığında, İki seneyi aşan yoğun ve sabırlı bir çalışma neticesinde hazırlanan araştırmada ilmihali erdeki itikadı konular ele alınmaktadır. Bir yüksek lisans çalışması olması bakımından muhtevası sınırlı olsa da hazırlandığı dönemin şartla­rında en İyisini yapma gayreti vardır. Ana konularına bazı İlaveler yapılarak yeniden gözden geçirilen tezin, İlmihal konusunda ya­pılmış en geniş ve kapsamlı bir çalışma olması yönüyle sonraki araştırmalara ışık tutacağı ümit edilmektedir.

Araştırmanın hazırlanmasında bize çok yardımcı olan muhte­rem danışmanım Prof. Dr. İlyas Çelebi ile bize tezin hazırlanma­sında desteğini esirgemeyen değerîi hocam Prof. Dr. Hüdaverdi Adam beye teşekkürlerimi arz ederim.

Dr. Hasan KURT İSTANBUL 2005¹

Giriş

Amaç

Bu çalışmada, Cumhuriyet dönemine (1930-1965) ait, halk tarafından rağbet görmüş ve onlann inancı üzerinde etkili olan İl­mihal kitaplarındaki iman esasları incelenmiştir. Araştırma, söz koJ nusu dönemdeki İlmihallerin itikadı konuları nasıl ele aldığını, iman esasları bakımından İlmihal kitaplarının içeriğini ve eksik yönlerini belirlemek amacıyla hazırlanmıştır. Böylece İlmîhallerdeki iman konulan gözden geçirilerek günümüz insaninin ihtiyacına cevap verecek tarzda yeniden yazılmasına katkıda bulunulmuş olacaktır.

Günümüze kadar İslam bilginleri tarafından pek çok İlmihal ki­tabı yazılmış olmasına rağmen bu kitaplar hakkında uzman araştır­macılar tarafından yapılmış değerlendirme türü çalışmaların sayısı oldukça azdır. Şu halde ilmihal kavramı, ilmihalin tarihi seyri ve ilk ilmihal çalışmaları hakkında genel bilgiler vererek ilmihal kitapla­rındaki itikadı konuların nasıl ele alındığım değerlendirmek gerek­mektedir. İlmihal konusu hakkında yazılmış makale türü yazılardan ve sınırlı bilgiler içeren bazı eserlerden istifade edilerek hazırlanan bu araştırmanın ilerde yapılacak çalışmalara önemli bir katkı sağla­yacağı düşünülmektedir.

Sosyal bir olay olan dinin iman esasları hakkında insanların doğru ve yeterli bilgiye sahip olmaları gerekmektedir. Hâlbuki gü­nümüzde halkın dîni bilgileri öğrenmesinde çok önemli rolü bulu­nan ilmihal kitaplarının ihmal edildiği görülmektedir. İnanç bakı­mından her Müslüman'ın bilmesi gereken pratik bilgiler de İlmi­hallerde yer aldığından onların yanlış veya yetersiz bilgi vermesi hem sosyal yönden hem de bireysel açıdan problemlere neden olacaktır. Uzun ve yorucu bîr çalışma neticesinde hazırlanabilen bu çalışmayla bahsedilen problemlerin çözümüne katkıda bulunacağı ümit edilmektedir. ²

Kapsam

1930 ve 1965 yılları arasında yazılmış Cumhuriyet devri önemli İlmihal kitaplarının esas alındığı bu araştırma bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır:

Giriş bölümünde; konunun amacı, kapsamı, metodu ve kay­nakları hakkında bilgiler verilmiştir. Kavramsal çerçevenin ele alın­dığı birinci bölümde ilmihal'in sözlük ve terim anlamları ile ilmihal kitaplarının ana konuları üzerinde durulmuş, Asr-ı saadetten günü­müze kadar yapılan ilmihal çalışmalarının tarihi seyri hakkında ge­nel bilgiler verilmiştir. Bu bağlamda Anadolu'daki ilk Türkçe ilmi­hal çalışmaları olarak bilinen Kutbeddin İznikî(ö. 821/1418)'nin "Mukaddime" si, Abdurrahman b. Yusuf (ö. 854/1450)'un "İma-dü'l-İslam"ı, İmam-ı Birgivi (ö. 981/1573)' nin "Vasiyetnamesi"i ve "Mızraklı İlmihal" hakkında kısa ve öz bilgiler verilmiştir. Müellifle­rin vefat tarihleri dikkate alınarak Osmanlı devrinde yazılan bazı ilmihal türü eserlerin isimleri de verilmiştir.

İkinci bölümde, 1930 ve 1965 yılları arasında telif edilen önemli İlmihaller ve müellifleri tanıtılmıştır. Ağırlıklı olarak Büyük ilmihallerin incelendiği bu bölümde, Ahmet Hamdi Akseki'nin İs­lam Dini, Ömer Nasuhi Bilmen'İn Büyük İslam İlmihali, Numan Kurtulmuş'un Amentü Şerhi ve Hüseyin Hilmi Işık'ın Tam İlmihal adlı eserleri değerlendirilmiştir. İlmihal konularını kısa ve öz bir şe­kilde anlatan kitaplar, Muhtasar İlmihaller başlığı altında incelen­miştir. Her bölümün sonunda ilgili İlmihaller hakkında genel bir değerlendirme yapılmıştır.

Üçüncü bölümde; itikat ve amentü kavramları açıklandıktan sonra Cumhuriyet devri ilmihal kitaplarındaki itikadı konulara ge­nel bir bakış yapılmıştır. Bu bölümde; Allah'a, Meleklere, Kitaplara,

Peygamberlere, Ahiret Gününe, Kaza ve Kadere iman konularının İlmihal kitaplarında ne ölçüde ele alındığı belirlenmeye çalışılmıştır.

Sonuç kısmında, Önceki bölümlerde verilen bilgiler ışığında varılan sonuçlar zikredilerek yeni ilmihal telifinde itikadı açıdan önem verilmesi gereken hususlar belirtilmiştir.

Araştırmanın sonunda Osmanlıdan günümüze kadar tespit edilen 240 civarında İlmihal kitaplarının isimleri verilmiştir. ³

Metot

Araştırmaya başlamadan önce Beyazıt Devlet Kütüphane'si ile Diyanet Vakfı İsam Kütüphane'si başta olmak üzere ulaşılabilen di­ğer kütüphane kayıtları, bibliyografik eser ve yayınevleri kitap kata­logları taranarak üzerinde İlmihal adıyla yazılmış bütün kitaplar tespit edilmiştir. Belirlenen 900 yüz civarındaki eserden tekrar sa­yılan ya da üzerinde çok eksik bilgi bulunan İlmihaller çıkarılmıştır. Bu ayıklama ameliyesinden sonra geriye kalan 240 civarında İlmi­halin isimleri alfabetik sıraya göre çalışmanın sonunda verilmiştir. Sunulan tabloda, basılmış kitapların yazarı, yayın yeri ve tarihleri, yazma olan eserlerinde bulundukları kütüphane ve kayıt bilgileri yazılmıştır. Bu bilgiler ışığında araştırmanın ilk bölümünde ilmihal­ler hacimlerine ve hitap ettiği çevreye göre tasnif edilmiştir. Böy­lece İleride konuyla ilgili çalışma yapmak İsteyen araştırmacılar İçin düzenli, hazır ve kolay bilgiye ulaşma imkânı sağlanmış olmaktadır.

Bu kadar çok sayıdaki ilmihali bir çalışmada değerlendirme imkânı olmadığından konu, Cumhuriyet döneminin ilk yarısında yani 1930 ile 1965 yıllan arasında telif edilmiş Türkçe İlmihallerle sınırlı tutulmuştur. 1928 yılında yapılan harf inkılâbına kadar Os­manlıca yazılmış pek çok İlmihal kitapları bulunmaktadır. Ancak harf inkılâbından sonra devrin şartlarına göre İlmihallerin yeniden düzenlendiği görülmektedir. Bu sebeple ana konu harf inkılâbın­dan sonra yazılan İlmihallerle sınırlandırılmıştır.

1965'ten sonra pek çok ilmihal yazılmış olsa da muhteva ba­kımından önceki ilmihallerden pek fazla farklı yönleri bulunmamaktadır. Bu ilmihallerin büyük bir kısmı Öncekilerin tekrarı oldu­ğundan ticari maksatla yazılmış kitap görünümündedir. Her ne kadar listelerde isimlerine yer verilse de 1930 öncesi ve 1965 son­rası ilmihal kitapları asıl değerlendirmeye dâhil edilmemiştir.

Bahsedilen zaman dilimi içinde tespiti yapılan kitaplar, Büyük İlmihaller ve Muhtasar İlmihaller olmak üzere İki başlık altında de­ğerlendirilmiştir. Büyük İlmihaller içinden, İslam Dini, Büyük İslam İlmihali, Amentü Şerhi, Tam İlmihal gibi çok miktarda satılan ve halkın inancı üzerinde etkili olduğu düşünülen İlmihaller seçilmiştir. Bu tür kitaplar, muhtevadan ziyade müelliflerinin şahsına göre de­ğerlendirildiğinden, yazarların hayatları ve eserleri hakkında da ge­niş bilgi verilmiştir. Muhtasar ilmihallerden bazıları genel olarak de­ğerlendirilmiş, özellikle itikadi konuları nasıl ele aldığı konusu ince­lenmeye çalışılmıştır. Bu bilgilerden sonra, son bölümde imanın şartları olarak bilinen altı esas başlıklar halinde incelenmiştir. ⁴

Kaynaklar

Araştırma esnasında başvurulabilecek temel kaynak sayısının azlığı çalışmayı zorlaştıran sebeplerin başında gelmektedir. Her ne kadar basılmış pek çok ilmihal kitaplan varsa da, akademik anlam­da bunları değerlendiren müstakil çalışmalar oldukça azdır. Klasik temel kaynaklardan ziyade değerlendirme tarzında yazılmış maka­lelerden ve sınırlı bilgiye sahip kitaplardan yararlanılan bu çalışma­da 87 civarında kaynak kullanılmıştır. Bibliyografyada detaylı bilgi­ler verildiğinden buradaki tasnifte sadece adları yazılacaktır. ⁵

1.İlmihal Kitapları:

Araştırmada yararlanılan esas kaynaklar ağırlıklı olarak Cum­huriyet döneminde yazılmış İlmihal kitapları olmaktadır. Ahmet Hamdi Akseki'nin İslam Dini; Numan Kurtulmuş'un Amentü Şerhi; Ömer Nasuhi Bilmen'in Büyük İslam İlmihali; M. Sidik Gümüş'ün Tam İlmihal; Veli Ertan'ın İzahlı Cep İlmihali ve Mehmet Söy-men'in Cep İlmihali bu eserlerden bazılarıdır. ⁶

2. Değerlendirme Yazıları:

İlmihal konusundaki değerlendirme nitelikli yazılar arasında, Prof. Dr. Hayrettin Karaman'm "İlmihal Geleneği" adlı iki sayfalık makalesinden yararlanılmıştır. Müellif bazı tarihi bilgiler verdikten sonra genel olarak İlmihal geleneğinin değerle ndirm esini yapmaktadır.

Prof. Dr. Yusuf Ziya Yörükan, İslam İlmihali adlı eserini İlahi­yat dergisinde bölümler halinde yayınlamıştır. Bu eserin girişindeki kısa bilgiler de İlmihal konusuna ışık tutmaktadır.

Tanzimat dönemi İlmihallerin değerlendirilmesi açısından Satı Bey'in "İlmihal Nasıl Öğretilmelidir" başlıklı yazısı Önem arz etmek­tedir. Üç sayfalık Osmanlıca makalede, İlmihal konulannın nasıl öğretilmesi gerektiği ve mevcut ilmihallerdeki hatalar üzerinde du­rulmuştur.

Osmanlı dönemine ait İlmihal çalışmalarının tespitinde Dr. Re­cep Cici'nin, "Kuruluştan Fatih Devri Sonuna kadar Osmanlı Dö­nemi İslam Hukuku Çalışmaları" adlı eserinden istifade edilmiştir.

Doç Dr. İsmail Kara'nın "Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi", "İslamcıların Siyasi Görüşleri" ve "Cumhuriyet Döneminde Dini Yayıncılığın Gelişimi Üzerine Birkaç Not" adlı çalışmaları da ko­numuza ışık tutmuştur.

Dr. Hatice Kelpetin tarafından kaleme alman "İlmihal" mad­desini de yararlanılan makaleler arasında zikretmek gerekir. ⁷

3. Bibliyografik Eserler:

Araştırmanın ilk aşamasında İlmihal adlarını tespit için Beyazıt Devlet Kütüphanesi ve İsam Kütüphanesi kayıtlarına başvurul­muştur. Bu konuda Prof. Dr. Bekir Topaloğlu ve Osman Öztürk'ün hazırladığı "Cumhuriyet Devrinde Yayınlanan İslamî Eserler Bibli­yografyası" yanında bazı yayınevleri kataloglarından da yararla­nılmıştır. Osmanlı dönemine ait bazı yazar ve eserler hakkındaki bilgiler Katip Çelebi'nin "Keşfu'z-zünun" adlı eserinden alınmıştır. ⁸

4. Kavram Çalışmaları:

İlmihal kavramının anlamı, muhtevası ve ilk defa kullanılısıyla ilgili Muhammed Şeybanî'nin "Kesb" adlı eseri ilk sırayı alır. Aynı konuda Serahsi'nin "Mebsut" ve Zemucİ'nin "Ta'limü'l-Muteaİlim" adlı eserlerinden de yararlanılmıştır.

TDV İsam Ansiklopedisi yazarlarından Prof. Dr. Yusuf Şevki Yavuz'un "Amentü", Prof. Dr. Ahmet Saim Kılavuz'un "Akaid" maddeleri, B. MACDONALD'ın MEB İslam Ansiklopedisindeki "İtikat" maddesi İlgili bölümlerde yararlanılan makaleler arasında yer alır. ⁹

5. Biyografik Eserler:

Çalışmada önemli ilmihallerin müellifleri hakkında bilgi ve­rilme gereği duyulmuştur. Bu konuda İsam Ansiklopedisi yazarla­rından Emrullah Yüksel'İn "Bİrgivî", Süleyman Hayri Boİay'm "Ak­seki, Ahmet Hamdı", Rahmi Yaran'in "Bilmen, Ömer Nasuhi" adlı maddelerinden yararlanılmıştır. Diyanet Gazetesi yazarlarından İr­fan Yücel'in "Ölümünün 33 .Yıldönümünde Kendi Kaleminden Ah­met Hamdı Akseki", Orhan Balâ'nın "Diyanet İşleri Başkanları­mız" adlı makaleleri de aynı müellifler hakkında bilgi vermektedir. Niyazi Kurtulmuş'un "Merhum Numan Kurtulmuş'un Tercüme-i Hali", Veli Ertan'm "Ahmet Hamdı Akseki: Hayatı, Eserleri, Tesi­ri", Vehbi Vakkasoğlu'nun "Osmanlı'dan Cumhurİyet'e İslam Alimleri" ve Ahmet Salim Bilmen'in "Ömer Nasuhi Bilmen: Haya­tı, eserleri, anılar" adlı eserleri konumuzla ilgili ilmihal yazarları hakkında geniş bilgi veren kitaplardır. ¹⁰

6. Tarih Araştırmaları:

Araştırmada yeri geldikçe tarihi bilgilere de yer verilmiştir. Cumhuriyet dönemiyle ilgili konularda Gotthard Jaeschke'nin "Türk İnkılâbı Tarihi Kronolojisi" ve "Yeni Türkiye'de İslamlık" adlı kitaplarına başvurulmuştur. Bernard Lewis'İn "Modern Türkiye'nin Doğuşu adlı" eseri ve "Türkiye Cumhuriyeti'nin Kuruluşunu Hazırlayan Düşünce Akımları" adlı konferansı tarihi olayları yorumla­mada yardımcı olmuştur. Cumhuriyetin ilk dönemiyle ilgili olarak Yrd. Doç. Dr. Ahmet İshak Demir'in "Cumhuriyet Dönemi Aydın­larının İslam'a Bakışı" adlı doktora çalışması bize yardımcı olan eserlerden bazılarıdır. ¹¹