Ilmiy uslub. Sohaviy terminlarning leksik xususiyatlari

Turli tillardagi atamalar o‘rtasidagi muqobillikni aniqlash, aniqrog‘i atamalarni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish hozirgi atamashunoslik sohasini dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Tarjimada muqobillikni aniqlash qat’iy, zaruriy talab bo‘lib, bir tildan ikkinchi tilga atamani bir maromda o‘girish tarjimondan chuqur bilim, katta mahorat, og‘ir mehnatni talab etadi. Ayrim atamalar u yoki bu tilda o‘z mutanosiblikka ega bo‘lmasligi, so‘z ma’no va so‘z shaklining yo‘qligi tarjimon oldiga ko‘p muammoni qo‘yadi.

• Turli tillardagi atamalar o‘rtasidagi muqobillikni aniqlash, aniqrog‘i atamalarni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish hozirgi atamashunoslik sohasini dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Tarjimada muqobillikni aniqlash qat’iy, zaruriy talab bo‘lib, bir tildan ikkinchi tilga atamani bir maromda o‘girish tarjimondan chuqur bilim, katta mahorat, og‘ir mehnatni talab etadi. Ayrim atamalar u yoki bu tilda o‘z mutanosiblikka ega bo‘lmasligi, so‘z ma’no va so‘z shaklining yo‘qligi tarjimon oldiga ko‘p muammoni qo‘yadi.

Bu o‘rinda izohli tarjimada foydalanish maqsadga muvofiqdir. Izohli tarjimada u yoki bu tilga transkripsion shaklda o‘giriladi, ya’ni so‘zma so‘z shakli bilan birgalikda berilib uning ma’nosi izohlanadi. Kаландироватъ (gazmol yoki teri sirtini silliqlash , yoyish, (chig‘iriqli mashina)
Har bir til shu tilga munosib xalqning moddiy va ma’naviy dunyosini butun borligicha o‘zida aks ettiruvchi yorqin ko‘zgu bo‘lib, insonning mehnat va ijtimoiy faoliyati bilan uzviy bog‘liqdir. Shu bois jamiyatda sodir bo‘lgan har qanday voqeallar yoki o‘zgarish, birinchi navbatda iqtisodiy taraqqiyot davomida tilning lug‘t tarkibida doimiy rivojlanib, boyib boradi. Bu boyish jamiyat rivojlanish natijasida paydo b’olgan yangi tushunchalarni ifodalovchi yangi so‘zlar, nomlarning vujudga kelish hisobida sodir bo‘ladi.
Tilning lug‘at tarkibi, uning leksik- semantik sistemasi doimo o‘zgarib boradi, ayni zamonda jamiyat uchun keraksiz holga tushuncha yoki predmet nomlarini ifodalab kelgan so‘zlar arxaik soz sifatida iste’moldan chiqib uning o‘rnini yangi so‘zlar egallaydi. Lug‘at birliklarining iste’moldan chiqishi lingvistik va ekstorolingvistik taomillari asosida, tilning tabiati, tilning taraqqiyoti qonuniyatlari asosida ro‘y beradi. Bunda ikki asosiy hodisa kuzatiladi: 1) Jamiyat va tabiatdagi narsa-hodisalarning yo‘qolishi bilan bilan ularning ifodasisi bo‘lgan so‘zlar ham yo‘qoladi. Til strukturasidan chiqadi va tarixiy so‘zlarga aylanadi. 2) Tilning takomillashuvi jarayonida narsa-hodisaning mohiyatini aniq, to‘liq va to‘g‘ri ifodalay olmaydigan lug‘aviy birliklar iste’molidan chiqib, ularning o‘rnini hodisani aniq, to‘g‘ri va to‘la ifodalaydigan lug‘aviy boyliklar egallaydi.
AMALIY USLUBIYAT.
Nutq uslubiyatining amaliy bo‘limi. Amaliy uslubiyatning vazifasi til vositalarishshg ta’sirchanlik va b. jihatdan imkoniyatlarini belgilay (baholay) olish, ulardan mahsadga muvofiq holda, mohirona foydalanishga o‘rgatishdir. AMORF TILLAR (yun. shaklsiz, shaklga ega bo‘lmagan).
Affikslarga ega bo‘lmagan, so‘zlar orasidagi grammatik alohalar bitishuv yo‘li bilan yoki yordamchi so‘zlar vositasida ifodalanadigan tillar. Mas., xitoy tili.
AMFIBOLIYA (yun. — ikki ma’nolilik). Ikki xil talhin etish, ikki ma’noda tushunish mumkin bo‘ladigan jumla (gap). Og‘zaki nutqda amfiboliya ohang va to‘xtam yordamida bartaraf etiladi:
Yangi joyning bu dilni siyoh qiluvchi manzarasi qanchalik noxush tuyulmasin, Mohidil ko‘nikishga majbur (J. Abdullaxonov). Misoldagi bu olmoshi dil so‘ziga bog‘lansa, bir ma’no, manzara so‘ziga bog‘lansa, boshqa ma’no ifodalanadi (asli keyingi bog‘lanish ko‘zda tutilgan).
Bu olmoshi manzara so‘zi oldidan qo‘llansa, amfiboliya yo‘qoladi.
ANALITIK TILLAR (yun. — yoyiq, yoyilgan). Grammatik ma’nolar (gapda so‘zlarning o‘zaro munosabati) so‘z shakllari (shakl yasovchi qo‘shimchalar) vositasida emas, balki yordamchi so‘zlar, so‘z tartibi, ohang yordamida ifodalanadigan tillar. Mas., ingliz, fransuz, ispan tillari analitik tillar guruhiga kiradi. Qiyos. Sintetik tillar.
ANALOGIYA (yun. muvofiqlik, moslik, o‘xshashlik).
Til unsurlarining (so‘z yasalish, shakl yasalish va b. modellarining) o‘zaro qandaydir munosabat ta’sirida o‘xshashlik. kasb etishi, mahsuldor bo‘lgan hodisaning boshqasiga yoyilishi: Analogiya yo‘li bilan o‘zgarish.
Analogiya asosida yasalish. Mas., qara obyektsiz fe’lining ko‘r obyektli fe’liga sinonim sifatida qo‘llanishi (cho‘chimasligini qara), shuningdek, ko‘r ko‘makchi fe’liga qara, boq fe’llarining sinonim sifatida qo‘llanishi (o‘qib ko‘r, o‘qib qara, o‘qib boq) ham analogiya natijasidir: ...buning natijasida o‘quv yurtiga tanlashda kelishmovchiliklar va yanglishmovchiliklar kelib chiqadi (Gazetadan), Bu misolda yanglishmovchilik so‘zi noto‘g‘ri qo‘llangan. Uning qo‘llanishi anglashilmovchilik so‘zining ta’siridadir.
ASSOTSIATSIYA. Til birliklarining shakli yoki mantiqiy-semantik belgisiga ko‘ra o‘zaro birlashuvi. VIBRANT (lot. — titroq)—q. Titroq undosh. VOKABULA (lot. — so‘z). 1. Leksikologiya va leksikografiyaning o‘rganish manbai sifatidagi alohida olingan so‘z. VOKALIZM (lot. — unli)—q. Unlilir tizimi. GEMINATA — q. Qo‘sh undosh. GEMINATSIYA — Q. Qo‘sh undoshlik. GERMANIZM (lot.— german). German tillaridan o‘zlashgan, lekin yot unsurlar ekani sezilib turadigan so‘z yoki ibora: dendi, miss va b. GLOSSARIY. Biror asar, ayniqsa qadimgi asarlardagi eskirgan va kam qo‘llanadigan, tushunilishi qiyin bo‘lgan so‘zlar izohlanadigan lug‘at.

E'tiboringiz uchun raxmat