İmge Kitabevi Yayınları: 41 Joseph Campbell

2. UYUŞMACI VE ETNİK TEKTANRICIUK

Çoktanncılık, bir çok tanrıyı tanıma ve onlara tapınma, monalatri, başkalarının tanrıları tanınırken bir tek tanrıya, kendininkine tapın­ma, olarak tanımlanabilir.(*) Tektanncılık ise, gerçekte bir tek tanrı bu­lunduğu inancıdır. İki tür tektanncılık vardın 1. açık, kapsayıcı, koz­mopolit uyuşmacı tür ve 2. kapalı, dışlayıcı, etnik tür. Etnik tek­tanncılık, tek tanrının kendi grubunca tapınılan olduğuna, ötekilerin yanlış olduğuna inanmaktadır. Uyuşmacı tektanncılık bütün ilah kavramlarını sürekli kabul eder, hepsinin üstünde, nihai olarak, hepsi­nin sözünü ettiği kavranılamaz bir tann tanır. Alexander Pope'nun (1738'de çıkan) Evrensel Duası ndan (ince menüetJC*) üç kıtası, ko­nuyu açıklamaya yeten

Her şeyin Babası! Her çağda,

Her iklimde tapınılan, , »^

Azizce, vahşi tarafından ve bilgece, Jehova, Jove veya Rab!

Bu zayıf, bilmeyen elin,

senin oklarını atmasına bırakma, $&?£ Her yerdeki kötülüklerle uğraş, k*v Hepsinde senin düşmanlarım görüyorum.

Sana, tapmağı bütün mekan olan,

sunağı dünya ve denizi gökler, tek koro bütün varlığı yüceltsin,

bütün doğanın kokusu yayıl!'⁶'.

(*) Yeni teolojik metinlerde henoteizm terimi yanlışlıkla bu anlamda kullanılmaktadır. Henoteizm, Max Müller tarafından özellikle Vedik teoloji için kullanılmıştır. Burada bir tann ötekinin ardından ulu olarak kutsanır. Daha sonraki Hinduizmde de, ayni biçimde, inanan bir kimse, önce Şiva, sonra Vişnu, sonra gene tanrıçaya tapınabilir; Vedik "gerçek tektir, bilgeler ona bir çok ad verirler" deyişindeki anlayış gibi (R.g. Veda X164-46)

{**) Üç tempolu ağır ve eski bir dans ve bu dansın müziği (çev. n.).

204

Etnik tektanrıcılığın gözalıcı örneği elbette Kitabı Mukaddesin sürgün sonrası tektanrıcıhğıdır. Sön Hıristiyanlık ve Müslümanlığa geçmiştir. En zengin uyuşmacı tektanncılık sistemleri ise, Hellen leşmiş Yalan Doğuda, Roma'da, Gupta ve Gupta-sonrası dönemler­de Hindistan'da ve (geniş anlamıyla) Rönesanstan beri Avrupanın hümanist öğretilerinde gelişmiştir. Epikürcülük, Budizm ve Hinduiz­min gelişmiş biçimlerinde uyuşmacı tektanncılık ve hatta tanrının mutlak bilinmez kabul edildiği (deus absconditus: saklanan tann) etnik tektanncılıkda bile, bu teoloji-üstü veya dışı inanç düzenleri ile bir ilişki noktası sözkonusudur.

Klasik Yunan'da, Hellenizm ve Roma'nın öncesinde, Rönesansın ve on sekizinci yüzyılın tektanncılık tiplerinden önce, Colophonlu Xeno-phanes'in 0..Ö. 536) sık anılan yazısı tanınabilir. Xenophanes Elea oku­lunun ünlü kurucusudur ve Eflatun, felsefesinin belirli mitolojik renk­lerini ondan almıştır.

'Tanrılar ve insanlar içinde, en büyük, ne düşüncesi ne biçimi ölümlüler gibi olmayan tek tann vardır... O hep görünüm, hep akıl, hep kulaktır... O hep aynı yerde hareketsizdir ve oradan oraya dolan­maktan uzak değildir. Fakat insanlar tanrıları kendileri gibi, doğmuş, üst başı, sesi, gövdesi var diye hayal ederler... öyle ki Etiopyahlarm tanrıları esmer ve basık burunlu, Trakyalıların açık saçlı ve mavi gözlüdür... hatta Homeros ve Hesiod tanrılara insanlar için olan utanç ve ayıbı da yakıştırmışlardı, hırsızlık, zina, yalan ve öteki yasa dışı hareketleri., hatta öküzler, aslanlar ve atlar, eğer elleri olsaydı ve tann imgeleri çıkarsaydılar, tanrıları kendi şekillerinde düşünür ve gövde­lerini kendileri gibi yaparlardı.^

Bir de Antisthenes'in (doğumu Î.Ö. 444) sözleri: 'Tann hiç bir şeye benzemez yani kimse onu bir imge yoluyla anlıyamaz'.*⁸'

Aristo'ya göre Xenophanes Buda'nın çağdaşıydı (Î.Ö. 563-483) ve 'her şeyin birliğine inanan ilk kişiydi'.*⁹* Simplicius'a göre, Theophras-tus'un verilerine göre, Xenophanes, Biri, herşeyin birliği olan, ne sı­nırsızdır ne sırurfa, ne hareket eden ne duran Tannyı kavramıştı/¹⁰' Bu da Hintlilerin Brahman veya Öoid'iyle karşılaştırılacak kadar yakın bir görüş. Antisthenes Kinik (kynikos, köpeksi) okulun kurucu­suydu. En tanınan müridi Diyojen (L.Ö. 412-323), bir tür Hindu zahidi­ni andırır. Ana tanrıça tapmağının dışında büyük atılmış bir küpte, felsefesinin doğaya dönüş düşüncesiyle köpeksiliğini açığa koyarak yaşıyordu ve ne zaman doğa değişse kendisini utanmadan ferah-

205

latırdı. Büyük İskender'in onu ziyaret ettiği varsayılır. O, ikinci en say­gı duyulan insandır. Genç monark ona, dile benden ne dilersen, de­miş, kinik, gölge etme başka ihsan istemem diye yanıtlamıştır. Böy­lece, sonraki eşdeğerinden, JJ. Rousseau'dan daha fazla sonuna kadar zorlamakla, Diyojen, insanın doğal durumu olarak düşündüğü biçimde tüm yolu aşmıştır. Sonraki Çin ve Japon Zen ustalarının kö-peksiliği, uygarlığın rahatlıklarına ve ideallerine karşıdır. Çinli Taoist görüşteki -Diyojen'le çağdaş- işlenmemiş kalıp durumuna dönüş, boş zihinle oturan bilge gibi/¹¹' Belki de İsa'nın dünyayı reddinde de benzer bir şeyi tanıyabiliriz: 'Eğer kamil olmak istersen, git, nen varsa sat ve fakirlere ver, göklerde hazinen olacaktır, ve gel, benim ardımca yürü'.f¹²)

Bilenin dünyanın efendisinin, 'İskender olmasaydım Diyojen olur­dum' ve Kiniğin, 'Diyojen olmasaydım İskender olurdum' dedikleri anlatılır. Fakat Yunan ana dindarlık çizgisi, Kinik görüşün, uy­garlığın dışında normal insan anlayışım hiç bir zaman onaylamadı. Yunanlılar için, gerçekte Avrupa zihni için, akıl yürütme yeteneği o kadar insana özgüdür ki, doğaya dönmek onu silmek değil, insanın doğasmdan kaçmaktır. Eğer bir türün mükemmelliği, arete, onun doğasına göre yaşadığı yaşamdan ortaya çıkıyorsa, in .an için bu akıl yürütmeyle olmalıdır; ne sofulukla bağdaştırılan sözde 'kutsal il-ham'lar ne de insan olanaklarından hayvan veya bitki yemeyi kaldırmakla olmaz. Üstelik, akıl yürüfme yeteneği tam yalnızlıkta ge­lişmez, toplum içinde gelişir. Matthew Arnold'un, "belki de tarihteki en güzel kişi' dediği İmparator Marcus Aurelius'un öğüt-anılarında yazdığı gibi:*¹³)

'Eğer entellektüel yanımız ortaksa, yargı da öyledir, rasyonel var­lıklar olduğumuza göre ortaktır. Eğer böyleyse, bize ne yapacağımızı ve ne yapmayacağımızı söyleyen akıl da ortaktır. Böyleyse, ortak bir yasa da vardır, böyleyse biz yurttaşlarız, siyasal bir topluluğun öğe­leriyiz, eğer böyleyse, dünya bir bakıma bir devlettir. Çtinkü^ başka hangi ortak siyasal topluluk için bir kimse insan ırkının üyeleri ol­duğunu söyler? Ve buradan, bu ortak siyasal topluluktan, bizim entel­lektüel yetenek ve akıl yeteneğimiz ve yasal kapasitemiz gelir. Yoksa nereden gelecek? Çünkü benim dünyevi kısmım bana belirli bir top­raktan verilmiş ise, su da bir başka öğe ve özel bir kaynaktan dolayı sıcak ve akıcı ise, (yoktan var, vardan yok olmaz, hiç bir şeyden hiç bir şey çıkmaz, hiç bir şey yok olmaz) öyleyse, entellektüel kısım da

206

biı* kaynaktan gelir.'^

Devam eden İnsan yapısındaki ilk ilke demek ki toplumsaldır. İnsan öteki için vardır* /^15/16)

Dahası, mükemmellik kadar mutluluk ve güzellik de var oldu^ ğuna göre, doğasına göre yaşanan bir yaşam, dolayısıyla mükem­mellik yani doğru deyişle erdem, var olmalıdır ve kendi ödülüdür. Yoksa filozof kralının sözleriyle:

'Tek insan, bir başkasına hizmet ettiğinde, bunu bağışlanmış bir iyilik olarak açıklamaya hazırdır. Bir başkası bunu yapmaya hazır değildir, gene de zihninden, adamı borçlu diye düşünür ve ne yap­tığını bilir. Bir üçüncü durumda, ne yapmış olduğunu da bilmez, fa­kat, üzüm üreten bağ gibidir. Ve uygun meyvasını ürettikten sonra daha fazla bir şey aramaz. Aynı bir at koşunca, köpek avını yaka­layınca, arı balını yapınca olduğu gibi. İnsan da iyi bir iş yapınca başkalarını gelip görmeleri için çağırmaz fakat işine devam eder, aynı bağın mevsiminde ürününü vermesi gibi. İnsan da yaptıklarını gözlemlemeden mi yapmalıdır? Evet'.^

Aynı düşünce, özellikle, İsa'nın sözlerinde açıklandığı gibi görüle­bilir: 'sol elin sağ elinin ne yaptığını bilmesin'. Ama Hıristiyan metnin tamamı öğüdün bakış açısını değiştirir:

'Sadakan gizlide olsun, gizlide gören Baban da sana ödeyecektir. Dua ettiğiniz zaman da ikiyüzlüler gibi olmayın, çünkü insanlar ken­dilerini görsünler diye, havralarda ve köşe başlarında durup dua et­meyi severler. Doğrusu size derim: Onlar karşılıklarını aldılar. Fakat sen dua ettiğin zaman kendi iç odana gir ve kapını kapıyarak gizlide olan Babana dua et, gizlide gören Baban sana ödeyecektir'/¹⁸'

Arnûld'un ılımlı biçimde belirttiği gibi: 'Ödül ve ceza motifleri, bu tür dilin yanlış kavramlaştınlmasından geldi; Hıristiyan ahlakçıları tarafından garip biçimde zorlanılarak Hıristiyanlık bozuldu ve şekil-sizleşti'J¹⁹) Ve tersine, Stoik Sezar'ın yukarıya alınan bölümünden alıntı yapar.

Erdem görüşü ve değeri, özünde, homerik arete'deki gibi, hep aynıdır. Fakat, yeni bir içedönüklük, olgunluk ye yetişkinlik görünür. Canlılığın karşılaştırmalı olarak gençlik ideali, harika fiziki, eski yüz­yıllarda savaşa hazır Yunanlılar için iyi giderken, V. yüzyıl sonu ve IV. yüzyıl başlarında hastalıklı bir değersizleşmeyle önemsizleşmiş-tir. Aeschylus'un Perslere karşı zafer kazanan kuşağını iç yıkımların dönemi izlemiştir: Peleponnez Savaşları, İ.Ö. 431 ve 413-404, Korint

207

Savaşları 395-387, Teb Savaşları 371, 362 ve son olarak 335 Teb'in Büyük İskender tarafından korkunç biçimde yıkılması ve Yunan ege­menliğinin kuzeyin genç ve merhametsiz efendisine geçmesi.

Profesör Gilbert Murray, Klasik Atinanın gelişimi ile, kökten de­ğişik ilk Hıristiyan dönemi arasındaki yüzyılları Sinirin Başarısızlığı diye adlandırmıştır/²⁰) Bu, Hindistan'da Buda'nın, Çin'de Konfiç-yus'un dönemi ile karşılaştırılabilecek bir çağdır. Her birinde eski toplumsal yapı çözülme sürecine girmiştir, yüksek uygarlık merkezle­ri barbarların sapkın gücü ile çökmüştür; felsefenin ana görevi bir yandan siyasallaşmıştır, çözülen uygarlık nasıl sağlığına kavuşabilir, öte yandan ahlaksal ve psikolojik olmuştur, yıkılan dünyada birey kendi insanlığını nasıl koruyup geliştirecektir. Buda'nın vaazı iyi bi­linin

yaşam acı çekmektir

acırım nedeni cahil arzulardır

acının aşılması (nirvana) elde edilebilir

yolu Soylu Sekizkatlı Yoldur:

Doğru Görüş, Esin, Konuşma ve iş

Doğru Çağrı, Çaba, Akıl ve Vecd.

Evrenin yasaları Budist öğrenciye göre önemli değildir. Tanrıdan gelen bir ahlak yasası yoktur, çünkü Tanrı yoktur. Dünyayı tutan tan­rı ve ilkeler yoginin kurtulması gereken ağ, tuzak ve engellerdir. Bu­da'nın sekiz katlı yolu, evrenin düzenine karşı, gönüllü girilen bir yol­dur. Kendisindeki bütün korku ve isteği öldürdüğünde galip, orada paradoks olarak, kendisiyle sınırlı tüm varlıkların, sevecenlik ve as­lanlığının vecdini bulur.

Konfiçyus'un bilge öğretisi, yoginin bireysel bağlantısızlık yoluna karşı, bireysel birleşme ve toplumsal yeniden yapılanma yoludur. Bu düşünce yolunun soylu insanı, Yunanlıyla bir çok benzerlikler taşır. Fakat Çin'de, Yunan okulunun rasyonel, yaratıcı deneyleriyle her alan­da karşıt bir tutuculuk vardır. Konfiçyusçuluk ve Taoizmde Çin'in ideal bireyi, kendisinin ve dünyanın doğasıyla uyumlu bir yere yer-leşmelidir. Batının stoik geleneğinde önde gelen idea da -görünüşte-aynıdır. Doğu'da ve Batıda, benzer biçimde kozmik düzenin kendisi, Sümer ve Babil'in sonsuz dönen eonlan ortasında insan, bütünün bir organı, mikrokozm anlayışından kaynaklanmıştır. Taoizmin sükun

208

öğretmenleri, kendilerini doğayla uyumlu kılabilmek için toplumla ilişkilerini kesmişlerdir. Aynı şekilde Yunan kinikleri ve yaşam ilke­lerini doğayla uyumla duruma getirmek isteyen (Tao ile ayru biçimde) Konfiçyuscular gibi, toplumla bağlarında Yunan stoikleri ve daha faz­la da Romalılar böyle yapmışlardır. Fakat doğaya yaklaşımlarında, birey ve devlet görüşlerinde Kiniklerle Çinli düşünürler olabildiğince farklıdırlar.

öncelikle, Çinlilerin evren görüşü arkaik kalırken, Yunan bilimi Hellenistik dönemde örneği görülmemiş dönüşüm aşamasına gir­miştir. Doğu bilgeleri cennetin, dünyanın ve insanın kozmik uyumda erkek (yang) ve dişi (yin) güçlerin değişen etkisinde felsefi düşünceye dalmışken, Yunanlılar, Sümer ve Babil başlangıçtan yola çıkarak, dünya merkezli astronomiye karşı güneş merkezli astronomiyi tartış­maya başlamışlardır. Sisamlı Aristarchus (İ.Ö. 310-230) dünyanın ve gezegenlerin güneşin çevresinde döndüğünü, güneş ve yıldızların sabit olduğunu ileri sürmüştür. Görüşünü karutlıyamamıştu*. Fakat, Nicealı (İznik) Hipparchus (İ.Ö. 146-126) dünya merkezli görüşü, ge­zegenlerin yörüngelerini açıklamak için içice daireler ve merkezsel bir daire çevresi üzerinde devreden küçük daireler kullanarak, daha iyi açıklamış görünür; bu sistem Kopernik (İ.S. 1473-1543) doğrusunu kanıtlayana kadar sürmüştür.*²²* Cyreneli Eratosthenes, öte yandan, dünyanın çapım 200 mil olarak ölçmüştür ve İspanya'dan batıya, Hin­distan'a gidileceğini ve Atlantik'in bir kara ile (Amerika) boyuna bölünmüş olacağını savunmuştur.^ Tıpta, Chalcedonlu Herophilus (l.ö. IIT. yüzyıl) beyin ve omurlikle sinirlerin ilişkisini bulmuştur. Iu-Iisli Erasistratus da (gene İ.Ö. III. yüzyıl) hareket ve duyu sinirlerinin farkını tanımlamıştır.'²³^ Yunan ve Roma Stoik düzeninde insanın uy­ması gereken doğa, Sümerin doğayı bir büyük organizma ve dünya­nın sonsuz dönen dairelerden çıkışı ve çözülüşü olarak anlayışları et­kisini sürdürse de, bu nedenlerle, eski mitsel dünya değildir.

Bir başka farklılık, Çin ve Yunan bilgeler aynı terimlerle düşü­nüyor gibi görünse de, Çin eğitiminin elit için seçkin bir iş olarak kal­masıdır. Kısmen Çin yazısının ince doğası gereği. Hellenistik eğitim ise açıktır/²⁴^ Ve göreli olarak, Çin hükümeti kuramsal olarak ve pra­tik olarak, İmparatorun kozmosun bir organı olarak cennetin yöneti­minde yöneticilik yapması nedeniyle, arkaik mitsel anlayışla kutsal o larak atanmıştır. Yunan hükümet idea ve deneyimi insancıldır Despotlar insanüstü düzenle ilişkili değildir, seçilirler ve insan yasa

ları yürürlüktedir.

Hellen ve Roma Stoik okullarının büyük kişileri yanında en kalıcı

ve etkili fikirler, Hellenistik uyuşmacı tektanrıcılik görüşünün ege­
men olduğu ahlaksal, siyasal ve kozmolojik uygulamalardan çıkmış­
tır, öncelikle Greko-Fenikeli kurucu Zeno (l.Ö. 3367-264), Romalı ya­
zar Seneca (tö. 4- İS. 65), sakatlanmış Frig-Romalı köle Epictetus (Î-S.
607-120) ve imparator Marcus Aurelius Antonius (I.S. 121-180). Top­
lumsal kaderin iki uç noktasını yansıtan Epictetus ile Aurelius
özellikle dikkat çekicidir. İkisinin de yaşamdan sözettiğini bilebiliriz.
Örnek olarak köle, soran iş!**: i

'Hiç bir şeyi, ne üst baş, ne ev, ne yuva, ne gövde dayanıklılığı, ne de kölesi ve şehri olmayan bir kimse nasıl gönlü rahat ve tatmin olmuş yaşıyabilir? tşte Tann sana böyle olabileceğini eylem ve dü­şüncesi ile gösteren bir adam yollamış. İşte ben! Benim ne şehrim, ne evim, ne malım kölem var, yatağım toprak; karım, çocuklarım, barınağım yok, gök, yer ve paltodan başka hiç bir şeyim. Gene de neyim eksik? Üzüntüden, korkudan uzak değil miyim? Özgür değil miyim?^²⁵)

Ve öteki kutupta, imparator:

'Sınırsız ve kavranılamaz zamanın ne kadar küçük bir r. ırçası insa­na aittir? Çok geçmeden sonsuz onu yutar. Ve bütün maddenin ne ka­dar küçük bir parçası? Evrensel ruhun ne kadar küçük bir parçası? Ve dünyanın ne kadar küçük bir parçasında sürünürsün? Bütün bunları düşünerek, doğan gibi hareket etmekten ve ortak doğanın getirdikle­rine uymaktan başka hiç bir şeyi büyük görme'/²⁶'

Kıbrıs Citiumlu Zeno, utangaç ve sessiz yabancı, bir yanıyla da Fe­nike kökenli filozof, Atina'da, ilk kez İ.Ö. 300'lerde, kamuya açık sütunların arasında, Boyalı Sundurma'da, dinlemek isteyenlere ko­nuşmalarıyla tanındı. Bu nedenle okulu da Stoa-Sundurma adıyla bi­lindi. Erdemi de öğrettikleriyle uyumlu olduğundan ve karakteri de söylemi kadar soylu olduğundan mükemmel genç insanlar onun izle­yicisi oldular. Öldüğünde, Atina şehri orta kahramanların cenaze töre­nini yaptı^

İki önde gelen müridi, Assoslu Cleanthes (l.Ö. 260) Troad'da, Solili Chrysippus (l.Ö. 206) Kilikya'da öğretiyi geliştirdiler. Birincisi Pla­tonik bir etki ite, ikincisi ilahları, kahramanları, halkm kahin kültlerini de özümleyerek hareket etti. Suriye, Alamealı Posidonius ise (Î.Ö. l35?-50?) Hellenizmin deniz ötesi durağı Rodos'ta, çağının bilim ve

210

dinsel düşüncesinin ansiklopedik bir sentezini yaptı, Stoik kuramsal düşünceyi geliştirdi ve eski dünyanın harikalarından birini üretti. Posidonius'a göre fizik ve ilahiyet tek bilginin iki yönüdür. Çünkü Tanrı aşkın olduğu kadar doğada da içkindir. Bu nedenle bilim, tan­rının yaşayan ruhdaki maddi yönüyle ilgilenir.

Bütün bu düşünürler için, tanrı, dünyaya şekil veren rasyonel ve mutlak iyi ruhtur. Dolayısıyla, bütünün çerçevesi içinde mutlak iyi olmayan bir şey olamaz. Öğreti, Volter'in Kandid'de alaya aldığı, mümkün olan en iyi dünyanın öğretişidir. Fakat, daha güçlü terim­lerle Nietzche'nin Böyle Buyurdu Zerdüşt eserinde doğrulanmıştır, orada 'iyi', 'rahat' olan değil 'mükemmel' olandır. Herkese kaderini sevmesi için çağrı çıkarılmıştır: atnor fitti . Oswald Spengler bu gö­rüşü Seneca'dan uyarlanmış vecizelerinde yansıtır. Ducunt fata volen-lolentetn trahunt, 'Kader, onu isteyene yol gösterir, istemeyeni sürükler*. Bu rasyonel bir yaklaşımdan çok biraz cesaret ve neşeden çıkarılmış bir görüştür, her tür acı-zevk hesabının ötesinde, yaşam çabası ve olumlamasından. Budist duygusal yaklaşımını (kuruna) ge­ride bırakır, çünkü duygu acıyı getirir. Eyüb'ün sorunu da aşılmıştır çünkü o da acının tanınması üstünde temellenir. Seneka'nın söz­leriyle, 'neye dayandığın değil nasıl dayandığın önemlidir'.¹'²⁸) Ve oçene, "bu dünyada sürgün olamaz çünkü dünyada insana yabancı bir şey yoktur' f&>

Topal köle Epictetus; 'Tanrı uludur' der:

'Bu Hermes'in değneğidir, neye dokunacaksan dokun, altın olur, der­ler. Hayır, ama ne getirirsen getir ben onu tyiye dönüştürürüm. Has­talık, ölüm, fakirlik ve iftirayı getir, yaşam deneyimini getir, bunların hepsi Hermes'in değneğiyle çıkara dönecektir'/³⁰^