Inform atika va axborot texnologiyalari

Elektron yozuv daftarchalari
(organayzerlar) ixcham 
kompyuterlaming «eng yengil sinfbga kiradi (bu sinfga 
ulardan tashqari kalkulyatorlar, elektron tarjimonlar va 
boshqalar kiradi); ulaming og‘irligi 200 grammdan osh- 
maydi. Organayzerlar foydalanuvchi tomonidan dastur- 
lashtirilmaydi, biroq siqimli xotiraga ega. Unga zarur ax­
borotni yozish va uning yordamida maxsus matnni tahrir 
qilish, ish xatlari, bitim, shartnomalar matnlari, kun tartibi 
va ish uchrashuvlariga tegishli matnlar saqlanishi mumkin.
2.3. SHAXSIY KOMPYUTERNING Q O ‘SHIMCHA 
QURILMALARI
Kompyuterlar asosiy qurilmalardan tashqari bir qator 
qo‘shimcha qurilmalarga ham ega. U lam ing b a’zilari bi­
lan tanishib chiqamiz.
P rin te rla r. Printer - m a’lum otlam i qog4ozga chiqa- 
ruvchi qurilma. Barcha printerlar matnli m a’lumotni, 
ko ‘pchiligi esa rasm va grafiklami ham qog‘ozga chiqa- 
radi. Rangli tasvirlam i chiqaruvchi maxsus printerlar 
ham bor. Printerlam ing quyidagi turlari mavjud: 
matrit­
sali, purkovchi va lazerli.
M atritsali printerlar
yaqin vaqtlargacha keng tarqal­
gan printerlardan biri edi. Bu printem ing yozish kal- 
lagida vertikal tartibda ignalar joylashgan. Kallak yo­
zuv satri bo‘ylab harakatlanadi va ignalar kerakli daqi- 
qada b o ‘yalgan lenta orqali qog‘ozga uriladi. Natijada 
qog‘ozda belgi yoki tasvir paydo bo ‘ladi. Ignalar soniga 
qarab bu printerlar bir necha turlarga bo ‘linadi: 9 ignali, 
24 ignali, 48 ignali.
40

---

• 9 ignali printerda yozuv sifati pastroq. Sifatni oshi- 
rish uchun yozishni 2 yoki 4 yurishda.bajarish ke­
rak.
• 24 ignali printer sifatliroq va tezroq ishlaydi.
• 48 ignali printer yozuvni juda sifatli chiqaradi.
M atritsali printerlar tezligi bir bet uchun 10 sekund-
dan 60 sekundgacha.
P urkovchi p rin terd a
ta sv ir q o g 'o zg a m axsus qu ril­
m a orqali purkaladigan siyoh tom chilaridan yuzaga 
keladi.
Purkovchi rangli printer sifati lazerli printerga yaqin, 
narxi arzon va shovqinsiz ishlaydi. Shuning uchun hozir­
gi kunda ko ‘pchilik undan foydalanyapti. Tezligi bir bet 
uchun 15 dan 100 sekundgacha.
Lazerli printerlar
matnlam i bosmaxona sifati daraja- 
siga yaqin darajada chop etishni ta ’minlaydi. U ishlash 
nuqtai nazaridan nusxa k o ‘chiruvchi kseroksga yaqin. 
Bunda faqat bosuvchi baraban kompyuter buy rug i yor­
damida elektrlanadi. B o‘yoq donachalari zarblanib ba- 
rabanga yopishadi va tasvir hosil bo ‘ladi. Tezligi bir bet 
matn uchun 3 dan 15 sekundgacha. Rasm uchun ko ‘proq, 
katta rasmlar uchun 3 minutgacha vaqt talab qiladi. Hozir­
gi kunda minutiga 15-40 betgacha chop etadigan lazerli 
printerlar bor.
L a z erli k o m p a k t d isk la r. Lazerli kom pakt disklar 
uchun disk yurituvchi (CD -RO M ) ning ish prinsipi egi­
luvchan disklar uchun disk yurituvchi lam ing ish prin- 
sipiga o ‘xshashdir. CD -ROM ning yuzasi lazer kallakka 
nisbatan o‘zgarm as chiziqli tezlik bilan harakatlanadi, 
burchak tezligi esa kallakning radial joylashishiga qarab 
o ‘zgaradi.
Lazer nuri disk y o ‘lakchasi tom on y o ‘naladi va kal­
lak yordam ida fokuslanadi. H im oya qatlam idan o ‘tgan 
nur disk yuzasining nurini qaytaruvchi alum in qatla-
41

---

miga tushadi. Yo‘lakchaning baland qismiga tushgan 
nur detektorga qaytadi va numi sezuvchi diod tomon 
yo ^altiru v ch i prizma orqali o ’tadi. Agar nur y o ‘lakcha 
chuqurchasiga tushsa, u tarqaladi va tarqalgan num ing 
juda kam qismi orqaga qaytib, numi sezuvchi diodgacha 
yetib keladi. Diodda nurli impulslar elektr im pulslariga 
aylanadi: yorug6 nurlanishlar nollarga aylanadi, xira nur- 
lanishlar esa - birga. Shunday qilib, chuqurliklar m anti­
qiy nol sifatida, tekis yuza esa mantiqiy bir sifatida qabul 
qilinadi.
CD-ROMning unumdorligi odatda uning biror vaqt 
davomida m a’lumotlami uzluksiz o^lashtirishidagi tez­
lik xarakteristikalari va m a’lumotlarga yetishning o ‘rtacha 
tezligi bilan aniqlanadi. Ular mos ravishda Kbayt/s va ms 
birliklarda o ‘lchanadi.
Disk yurituvchilarning unumdorligini oshirish uchun 
ulami bufer xotira (KESh xotira) bilan jihozlaydilar. 
KESh xotiralam ing standart hajmlari 64, 128, 256, 512 
va 1024 Kbayt.
Disk yurituvchi ning buferi m a’lumotlami CD-ROM
dan o ^ ig a n d a n so‘ng, kontroller platasi, so‘ngra m arka­
ziy protsessorga jo ‘natishgacha bo‘lgan vaqt davomida, 
qisqa muddatga saqlash uchun maxsus xotira hisoblanadi. 
Bunday buferlashtirish disk qurilmasiga m a’lumotlarni 
protsessorga kichik miqdorlarda uzatish imkonini beradi.
A u d io ad ap ter. Har qanday multimediali shaxsiy 
kom pyuter.tarkibida audioadapter platasi mavjud. Crea­
tive Labs firmasi o ‘zining birinchi audioadapterini Sound 
B laster deb atagani uchun ulami ko‘pincha «saundblas- 
terlar» deyishadi. Audioadapter kompyuterga faqat ste- 
reofonik ovoznigina emas, balki tashqi qurilm alarga to- 
vush signallarni yozish imkonini ham beradi.
Shaxsiy kompyuterlaming diskli jamlagichlariga 
oddiy (analogli) tovush signallarini yozish m um kin.
42

---

emas. U lar faqat raqamli signallamigina yozishga m o ‘l- 
jallangandir.
A udioadapter tovush signali darajasini davriy ravish­
da aniqlab, uni raqamli kodga aylantirib beruvchi analog- 
raqam li o ‘zgartirgichga ega. M ana shu m a’lum ot tashqi 
qurilm aga raqamli signal ko'rinishida yozib qo'yiladi. 
U shbu jarayonga teskari jarayonni am alga oshirish uchun 
raqam -analogli o ‘zgartirgich qoNlaniladi. U raqam li sig- 
nallam i analogli signallai'ga aylantirib beradi. Filtratsiya 
qilingandan so‘ng ularni kuchaytirish va akustik kolon- 
kalarga uzatish mumkin.
M odem v a faks-m odem lar. M odem - telefon tar­
m og1 i orqali kom pyuter bilan aloqa qilish imkonini be­
ruvchi qurilmadir.
Faks-m odem - bu, faksimil xabarlam i qabul qilish va 
j o ‘natish imkonini beruvchi modemdir.
0 ‘zining tashqi k o ‘rinishi va o ‘m atilish jo y ig a qarab 
m odem lar ichki va tashqi m odem larga b o ‘linadi. Ichki 
m odem lar bevosita sistemali blok ichiga o ‘rnatiladigan 
elektron platadan iborat. Tashqi m odem lar - bu kom ­
pyuter tashqarisida boTgan va portlardan biriga ulanadi- 
gan avtonom elektron qurilmadir.
So‘nggi yillarda m odem lar va faks-m odem larga boT­
gan talab oshib ketdi. M odem lar bir kom pyuterdan ikkin­
chisiga hujjatlar paketini yetarlicha tez o ‘tkazish, elektron 
pochta orqali bogTanishga imkon beradi. Shuningdek, xo- 
rijiy ham korlar bilan aloqa qilish uchun global kompyuter 
tarmogT (Internet va boshqalar) ga kirishni ta ’minlaydi.
S k a n e rla r. Skaner - m atn, rasm , slayd, fotosurat 
k o ‘rinishida ifodalangan tasvirlar va boshqa grafik ax­
borotlam i kom pyuterga avtom atik ravishda kiritishga 
m oTjallangan qurilmadir. Skanerlam ing turli m odella­
ri m avjud. Eng ko‘p tarqalgani - stol usti, planshetli va 
rangli skanerlardir.
43

---

P lo tte rla r - bu, kompyuterdan chiqarilayotgan m a’­
lumotlami qog^ozda rasm yoki grafik k o ‘rinishda tasvir- 
lash imkonini beruvchi qurilmadir. Odatda uni grafik ya- 
sovchi (grafopostroitel) deb ham atashadi.
Yuqoridagi qurilmalardan tashqari kompyuterga ma- 
halliy tarmoqqa ulanish imkonini beruvchi tarmoq adap­
ted, dijitayzer, y a ’ni elektron planshet, joystik, video- 
glaz, raqamli fotoapparat va videokam era kabi qurilma­
lar ulanishi mumkin.
2.4. SHAXSIY KOMPYUTERDA MA’LUMOQLARNI 
TASHKIL ETISH VA SAQLASH
Kompyuter ishlov beradigan barcha m a’lum otlar ele- 
mentlari 0 va 1 raqam lar (bitlar) dan tuziladi. Shundan 
so‘ng quyidagi zanjir hosil bo ‘ladi: