Informatikaning axborotlashgan jamiyatdagi o'rni va ahamiyati

MA'LUMOT­LAR OMBORI VA UNI BOSHQARISH TIZIMLARI
Reja
1.Ma’lumotlar obori.
2.Ob’ekt va kattalik.
3.Ma’lumotlar oborini boshqarish tizimlari.
4.Ma’lumotlar turlari va tuzilishi.
Bilimlar omborini boshqarish tizimlari
Axborotni kompyuterda qayta ishlash kun sayin rivojlanmoqda va и jamiyatning barcha jabhalariga kirib bormoqda. Shu boh kompyuterda ma'lumotlarning saqlanishi va и bilan bog'liq bilimlarga ega bo 'lish muhim hisoblanadi.
Ma 'lumotlar kompyuterdagi ma 'lumotlar omborida saqlanadl ular maxsus dasturlar — ma lumotlar omborini boshqarish tiiimlai yordamida boshqariladi. Ma lumotlarning turlari va tuzilishi, dbffayl lari, jadvalda ma lumotlarni kodlash, bosh kalitni ajratish, jadvaln. normallashtirish haqidagi bilimlar ushbu bobning maimunini tashkil etadi.

Ma'lumotlar ombori

Ma'lumotlar omborini tashkil etuvchi elementlar turli ko'ri nishda bo'lishi mumkin. Eng ko'p tarqalgan va amaliyotda qo'llanila digan ma'lumotlar matnli fayllar hisoblanadi. Chunk! matnli fayllai orqali turli axborotlarni ifodalash va kompyuter xotirasida saqlasl mumkin.
Kompyuterlar asosidagi axborot texnologiyalarining ko'rinishla ridan bin ma'lumotlar ombori hisoblanadi. Oddiy fayllardan farql ravishda ma'lumotlar ombori kompyuter xotirasida joylashgaf axborotlarni izlash va saralashni amalga oshirish imkoniyati bor.
Ma’ lumotlar ombori deb, kompyuterning uzoq muddatli xotirasida saqlanayotgan axborotlar va ular ustida aniq bir ishlash usullarig^ imkon beradigan ma'lumotlar yig'indisiga aytiladi. Ma'lumotlar omborida turli ma'lumotlar saqlanishi mumkin. iMasalan, poyezd, samolyot, avtobuslarning harakatlanish jadvali, do'kon yoki ombordagi mahsulotlarning mavjudligi haqidagi ma'lu­motlar, talaba, o'qituvchi va xodimlar, shuningdek, kitoblar haqidagi la'lumot va boshqa ma'lumotlar omboriga misol bo'la oladi.
Ma'lumotlar omborini yaratish va uni ishlatish uchun shaxsiy ompyuterdan foydalanish shart emas. Masalan, shifokorning qabul-onasidagi bemorlar kartotekasini ma'lumotlar ombori deb hisoblash mumkin (kartotekalar qog'ozdan yoki kartonlardan foydalanib ajarilgan bo'lishi mumkin).
Masalan, shifokor kompyuterda matn fayllarni yaratishni o'rganib, bemorlar kartotekalarini bir nechta fayllarda yozib «kompyuterli» a'lumotlar omborini hosil qilishi mumkin. Albatta, bunday a'lumotlar omboridan foydalanilganda bemorlarni hisobga olish va .erakli hujjatlarni tayyorlash (bemorga ma'lumotnoma berish, retsept ozish va h.k.) ancha tez bajariladi.
Ma'lumotlar omborini axborotlarni kompyuterlashgan shakldagi lohida yig'indisi deb tushunish mumkin. Biror kutubxonadagi barcha kitoblar yoki butun dunyoda chiqayotgan jurnallardagi matematik tadqiqotlar haqidagi barcha maqolalar ro'yxatining jamlanishi ma'lumotlar omboriga misol bo'lishi mumkin.
Yer yuzida keng foydalanilayotgan mavjud 3000 ma'lumotlar omborlaridan ko'p qismini xususiy kompyuterlarda yaratilgan. Ular omborlarda qanday ma'lumotlarni saqlash, axborotni qanday yig'ish, landay yangilash va rasmiylashtirish kerakligi masalalarini hal etishgan. ma'lumotlar omborlari ham ular joylashgan davlatlar kabi turli-tumandir. Ba'zi axborot tizimlari katta emas. Masalan, Avstraliyadagi jjAusinet» tizimi 17 omborga, Amerikaning «DAYALOG» tizimi P50 dan ortiq omborga ega. Ko'pchilik tizimlar o'rtacha o'lchamlarga ega. Shvetsariyaning «Data—Star» tizimi 46, G'arbiy Germaniyaning «INKA» tizimi 42, Fransiyaning «Kestel» tizimi 45, Buyuk Britani-yaning «Pergamon Infolayn» tizimi 35 omborga ega.
Ma'lumotlar omboridagi axborotlar bir necha usullar bilan tashkil etilishi mumkin.
Ma'lumotlar omborlarining eng sodda va keng tarqalgan shakti jadval ko'rinishidir. Ma'lumotlar omborining bunday ko'rinishi relyatsion omborlar deb ataladi. Relyatsion omborlar aniq sondagi
ustunlarga ega bo'lib, ularning hammasi nomlarga ega bo'ladi. Masalan, guruhdagi o'quvchilar haqidagi ba'zi ma'lumotlarni quyidagicha tasvirlash mumkin:
2-jadval

Familiyasi	Ismi	Bo'yi (sm)	Og'irligi (kg)	Ko'zining rangi
Saidova	Shahlo	168	74	Jigar rang
Qodirov	Dilshod	185	79	Ko'k
Hamidova	Mashraboy	170	70	Qora
Iskandarov	Rustam	186	80	Yashil

Kompyuterdan aksariyat hollarda matnli fayllar (turli xat, referat, she'rva h.k.) niyaratishda foydalaniladi. Foydalanuvchining tajribasi oshib borgan sari u matnli fayllar o'rnida turli shakldagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Masalan, matn fayl ichida turli xil sonli, belgili ma'lumotlarni kiritish orqali jadvalli, kartotekali, videotekali, tashkilotlar manzili, kasallik varaqalari, te-lefon nomerlari va boshqa ma'lumotlarni jamlovchi ombor sifatida foydalanishi mumkin. Bunday omborlarda axborotni tasvirlash va joy-lashtirishni foydalanuvchining o'zi belgilaydi.
Matnli fayllarda axborotni joylashtirishning bir variantini aniq misol tariqasida ko'rib chiqaylik. Masalan, O'zbekistonda tug'ilgan va fundamental fanlar (fizika, matematika, biologiya, kimyo va h.k.) sohasida faoliyat ko'rsatayotgan yirik mutaxassislarning «Fanlar ekspertlari ombori» deb nomlanadigan kartotekasini (matnii fayllarda) yaratish mumkin. Bunday kartotekalardan foydalanish ancha qulay.
Har bir olim (ombor atamasida — ekspert) 30 ta banddan iborat maxsus anketani to'ldiradi. Har bir bandga shartli ravishda ikkilik kodi beriladi. Masalan, NA— ekspertning familiyasi, ismi va sharifi. DA—uy manzili, ED— ma'lumoti, FT— chet elga xizmat safariga borganligi va boshqa kodlashlar ma'lum ma'lumotlarni bildirsm.
Operator har bir anketani matnli faylga kiritadi.
Masalan:
NA — Sahobov Anvar To'ychiyevich.
DA - 700019, Toshkent sh., G'.G'ulom ko'chasi, 34, 26- uy.
ED - oliy.
FT — 1998- yilda Angliyaga borgan.
Ba'zi bandlar matnli faylning bir necha satrida yoziladi va butun anketadagi satrlar soni o'zgaruvchan bo'ladi. Egallagan lavozimi. unvonlari, faoliyat ko'rsatgan institutlari «ochiq» matnga kiritiladi va ularning nomlarini yozish ixtiyoriy ko'rinishda bo'ladi. Masalan: «laboratoriya mud» yoki «lab mud».Tushunariiki, bunga o'xshash ma'lumotlar omborlari ish jarayo-nida juda asqotadi: ularni o'qish, nusxalash, o'zgartirish, qog'ozga chiqarish, biror bo'lagini ajratib olish, hattoki oddiy axborotni izlash (NA, ED kabi) osongina bajarilishi mumkin. Ammo bunday omborlarning afzalliklari shu bilan tugaydi. So'ngra uning kamchilik-lari ketma-ket sanab o'tiladi. Bir tomondan, yuqorida qayd qilingan ko'rinishda axborotni kiritish juda murakkab va qiyin ish. Bir xil bandlarni ko'p marotaba kiritishga to'g'ri keladi. Boshqa tomondan esa, fayllarga kirish oson bo'lganligi sababli fayllarni saqlash paytida undagi ma'lumotlarning buzilishi (qisman uchib ketishi, o'zgari-shi)ga olib kelishi mumkin.
Eng asosiysi shundaki, ma'lumotlar omborini yaratishdan maq-sad hosil qilingan ma'lumotlardan foydalanish qulayligidir. Birinchidan, turli alomatlariga ko'ra axborotlarni tartiblash, ikkinchidan, ixtiyoriy belgilariga ko'ra ajratib olish oson. Matnli fayllar esa ma'lumotlarni bunday tashkillashtirishni amalga oshira olmaydi.
Axborotlar tizimi vositasida qayta ishlash uchun jadval ko'rinishi-dagi ma'lumotlar qulay hisoblanadi. Kompyuterning dasturiy ta'minotiga kiradigan dasturlar xotiradagi jadvallarni «taniydi». Kompyuter xotirasida jadval sifatida saqlanadigan fayllar, asosan, kengaytmasi dbf (Data Base File) bo'lgan fayllardir. Biz yuqorida ko'rib o'tgan olimlar haqidagi ma'lumotlarni saqlovchi fayl ham dbf kengaytmali faylga misol bo'ladi.