Informatsion texnologiyalar

Avtomatlashgan loyihalash tizimi. Bundan 60 yil muqaddam paydo bo‘lgan 
avtomatlashgan  loyihalash  tizimi  (ALT)  o‘z  mazmunini  o‘zgartirib,  uzluksiz 
tadrijiy rivojlandi. Dastlab u tugal avtomatlar metodining strukturali tahlili bilan 
bog‘landi. Keyinchalik asosiy e’tibor avtomatlashgan loyihalashga qaratildi. 
Loyiha-konstruktorlik  ishining  asosiy  turlari  quyidagicha:  bevosita 
loyihalash, chizib-yozish, eksperimentlash, tuzatishlar kiritish va hokazo. Bunda 
ishlab  chiqishga  ketadigan  vaqtning  yarmini  hujjatlarni  tayyorlash,  sxema, 
chizmalarni chizish va tayyorlash, ularni tahrir etish va to‘g‘rilashga ketadi. 

---

 
92 
Loyihalash  jarayonida  juda  ulkan  grafik  axborotni  qayta  ishlashga  to‘g‘ri 
keladi. Uni yaratish va qayta ishlash ikki tarkibiy qism: bir  tomondan sistemali 
va  mantiqiy  loyihalash  va  ikkinchi  tomondan  konstruktorlik  loyihalashi  hamda 
chizmachilikdan tashkil topadi. Bu ikkala bosqich juda mayda ishlarni o‘z ichiga 
oladiki,  ular  avtomatlashtirilishi  mumkin.  Ayniqsa,  ikkinchi  bosqichda  mayda 
ishlar hajmi ancha ko‘p. 
ALT  yuqori  malakali  katta  mehnatni  talab  etuvchi  murakkab  dasturiy-
texnik  komplekslarni  o‘zida  namoyon  etadi.  Ko‘pgina  sanoat  ALTlarining 
qiymati  millionlab  dollar  turishi  bejiz  emas.  Hatto  shaxsiy  kompyuterdan 
foydalanilgan holda shaxsiy hisoblashga yo‘naltirilgan ALT ham ancha qimmat 
turadi.  Masalan,  ALTning  Avto  Disk  firmasi  ishlab  chiqqan  Avto  CAD  paketi 
narxi 4000 dollar turadi. 
Belgilangan  maqsadlar  va  cheklanishlarni  qondiruvchi  yangi  mahsulot 
yaratish vazifasi qo‘yilgan har bir  joyda shundan foydalanish mumkin. Hozirgi 
paytda  ALT  mashinasozlik  va  radioelektronika  kabi  sohalarda  eng  ko‘p 
tarqalgan.  
Hozirgi  paytda  avtomatlashgan  loyihalash  tizimlari  turli  sohalardagi 
loyihalash  ishlarini  amalga  oshirish  uchun  keng  iste’molchilar  ommasiga 
mo‘ljallab  ishlab  chiqilmoqda.  ALT  paketlarining  rivojlanishi  tufayli  yarim 
ekranli  menyu  asosidagi  interfeys,  ikki  va  uch  o‘lchovli  grafikdan 
foydalanilmoqda,  sintezlashgan  obyektlarni  modellash  va  testlash  vositalari 
bilan ta’minlangan. 
ALTning o‘ziga xos tomoni — bu turdagi tizimlar komponentlari tarkibiga 
maxsus  talablardir.  ALT  loyihalash  bo‘yicha  mutaxassislar  foydalanishi  uchun 
belgilangan ekan, ular loyihachining EHM bilan muloqotida maxsus rivojlangan 
vositalarga ega bo‘lishi lozim. 
ALTni qo‘llashning eng ko‘p tarqalgan sohalari quyidagilardir: 
•  loyihalash jarayonida ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirish; 
•  mahsulotlarni sintez qilish vazifalari; 

---

 
93 
•  shakllarni loyihalash, jamlash, belgilash; 
•  foydalanishda obyektlarni modellash; 
•  muhandislik-texnik va texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar; 
•  loyihali hujjatlarni tayyorlab chiqarish; 
•  smetalar hisob-kitobini avtomatlashtirish; 
•  texnologik  hujjatlarni  (marshrutlar,  xaritalar,  qayta  ishlash  rejimlari) 
tayyorlab chiqarish; 
•  raqamli  dasturiy  boshqaruv  (ALT)ga  ega  stanoklar  uchun  dasturlarni 
shakllantirish. 
Bugungi  loyihalash  amaliy  dasturlar  paketlari  (ADP)  juda  samaralidir, 
chunki  ular  konkret  loyiha  talablariga  muvofiq  turli  komponentlarni  o‘rnatish, 
boshqa  joyga  ko‘chirish  va  qayta  taqsimlash  imkoniyatini  ta’minlaydi.  Ular 
loyiha  ishlab  chiquvchiga  keng  ko‘lamda  harakatlar  erkinligini  beradi  va 
optimal  variantni  olish  vaqtini  ancha  qisqartiradi.  Masalan,  Math  Soft 
firmasining  Math  CAD  paketi  interaktiv  rejimda  displey  ekranida  qulay 
vazifalarni amalga oshirish, tahrir qilish va aks ettirish, shuningdek tahliliy yoki 
grafik  shaklda  berilgan  tenglamalarni  yechishga  imkon  yaratadi.  Yaratilgan 
grafiklarga  istalgan  tushuntiruvchi  matn  kiritilishi  mumkin,  grafiklarning  o‘zi 
esa ma’lumotlar bazasida saqlanadi va istalgan matnli hujjatda keyinchalik ham 
mavjud  bo‘ladi.  Math  CAD  tizimi  trigonometrik  funksiyalarga  ega  bo‘lib, 
masalan,  Cu  halqaro  tizimidan  foydalanish  imkonini  beradi.  Bundan  tashqari 
qurilgan  sintaktik  analizatori  kiritilayotgan  formulalarning  sintaktik  jihatdan 
to‘g‘riligini tekshiradi.