Ingenerlik geodeziyasi

1.
 
Chiziq olish. 
2.
 
Chiziq o`lchash va qurollari. 
3.
 
Qiya chiziqning gorizontal qo`yilishini aniqlash. 
4.
 
Eklimetrlar. 
5.
 
Invar sim bilan chiziq o`lchash. 
3.6.1.
 
Chiziq olish. 
Yeryuzasidagi nuqtalar o`rni geodezik ishlarda vexa (ola tayoq) bilan 
belgilanadi; u diametri 3—6 sm, uzunligi 2—3 m li yog`ochdan ishlanib, bir uchiga 
yerga yaxshi qadash uchun metalldan ishlangan o`tkir uchlik kiydiriladi. Vexa har 20 
sm da oq-qora yoki oq-qizil bo`yoqda bo`yaladi.
Nuqtalar yerga joyiga qarab uzunlikdagi eg`och yoki temir qoziqlar bilan 
mahkamlanadi. Chiziq esa uning ikki uchiga o`rnatilgan vexalar bilan belgilanadi. Joyda 
chiziq uzunligini o`lchash uchun avval uni o`lchashga tayyorlash kerak. Uzun 
chiziqlarni to`g`ri o`lchash uchun ular bir necha bo`lakka bo`linib, vexalar bilan 
belgilanadi. Joyda bir yo`nalish bo`yicha o`tgan vertikal tekislikda (stvorda) yotuvchi 
nuqtalar o`rnini belgilash chiziq olish deyiladi. Chiziq asosan ikki usul bilan olinadi:
1.
Joyda berilgan A va V nuqtalardan o`tgan stvorda yotuvchi S,D, E, . nuqtalar 
o`rnini belgilash 
(
55-rasm). Buning uchun s`yomkachi A nuqtada turib, A vexa orqali V 
dagi vexaga qaraydi va uning ko`rsatishi bo`yicha A vexa S ni, S vexa esa V ni 
bekitadigan qilib, yordamchi S ni o`rnatadi.
55, 56-rasm. Nuqtalar o`rnini belgilash va joydagi chiziqni davom ettirish
Keyin vexalar 
bir-birini berkitadigan qilib D, E va boshqalar qo`ydiriladi.
2.
Joydagi AV chiziqni davom ettirish 
(
56-rasm). Bunda s`yomkachining o`zi 
ishchi yordamisiz ishlaydi. V nuqtadan AV davomida 40—50 m masofadagi S nuqtada 
turib, V va A nuqtalarni bekitadigan qilib S vexani, keyin xuddi shunday yo`l bilan D va 

---

1
0
E vexalarni o`rnatadiki, bu vexalar bir stvorda yotadi. Chiziq olishda vexalarni o`rnatish 
tartibi shakllardagi harflar tartibiga mos bo`ladi.
Chiziq tepalik va jarlikdan o`tganda ham yuqoridagi ikki usuldan foydalanib 
chiziq olish mumkin.
Tepalik orqali chiziq olish. A va V nuqtalar orasida tepalik bo`lib, nuqtaning biri 
ikkinchisidan ko`rinmasin; tepada shu nuqtalar orasida A va V nuqtalardan o`tadigan 
stvorda yotuvchi bir necha nuqta belgilash kerak bo`lsin. Bu masala tepalardan yo`l 
o`tkazishda ko`p uchraydi. Bunday vaqtda s`yomkachi tepada turib A va V nuqtalar 
stvorida yotgan ixtiyoriy S nuqtani belgilaydi; keyin bir ishchini vexa bilan SA yo`nalishi 
tomon yuborib, D nuqtaga vexa qo`ydiradi; ikkinchi ishchi SV tomon yurib, s`yomkachi 
ko`rsatishi bo`yicha E nuqtaga vexa qo`yadi. Dva E nuqtalarshunday olinadiki, Ddan E, 
S va A, E dan esa V, S vaDko`rinsin. Bular shakldagi profilda yaqqol ko`rinib turibdi. S 
nuqta taxminiy olinganidan S, D va E lar AV stvorida yotmasligi mumkin. Buni 
shaklning b qismida ko`raylik; a, v, s, dva e lar joydagi A, V, S, D va E larning plandagi 
proekstiyalari bo`lsin. Agar S nuqta AV stvorida olinmasa, ddan e ga qaraganda s 
chetda qoladi. ddagi ishchi ko`rsatishi bo`yicha s`yomkachi s dan s
1
ga o`tadi; s
1
dan a 
va v ga qarab, d va e dagi ishchilar d
1 
va e
1 
ga o`tkaziladi.
57-rasm. Tepalik orqali chiziq olish 
D
1
dan e
1
ga qarab, s`yomkachi s
1
dan s
2
ga ko`chiriladi. Shu ish davom ettirilsa, 
oxirida d
n
, s
p
va e
p
nuqtalar chiqadi; s
p
dan qaraganda s
p
d
n
ava s
p
e
p
bstvorlari hosil 
bo`ladi. D
n
dan e
p
ga qaraganda d
n
c
n
e
p
stvori hosil bo`ladi, ya`ni d
n
c
n
kesma d
n
c
n
e
p
stvorida va ad
n
s
p
stvorida yotadi; xuddi shunga o`xshash s
p
e
p
kesma ham s
p
e
p
v va 
d
n
c
n
e
p
stvorida yotadi. Bu ko`rsatadiki, ad
n
c
n
e
p
v lar, ya`ni ikkinchi so`z bilan aytganda 
ADCE va V lar bir stvorda yotadi.
Jarlik orqali chiziq olish. Berilgan A va V nuqtalar orasida jarlik bo`lsa, jarlik 
tagida AV stvorida S, E, Dkabi nuqtalaro`rnini aniqlash kerak deylik. Bu masala ko`proq 
ko`prik, akveduk kabi inshootlar qurishda uchraydi.

---

1
0
58-rasm. Jarlik orqali chiziq olish
59-rasm. To`siqni yonlab chiziq olish
Bu yuqoridagi ikki usuldan foydalanib quyidagicha ishlanadi. A dan V ga qarab 
(
58-rasm) S vexa o`rnatiladi. Keyin SV stvori orqali D vexa o`rnatiladi. DA orqali E 
o`rnatiladi. Qarash chiziqlari strelka bilan ko`rsatilgan.
To`siqni yonlab chiziq olish. Berilgan A va V nuqtalar orasida to`siq (bino, 
o`rmon va boshqalar) (59-rasm) bo`lib, A dan V ko`rinmasa AV stvorida to`siqning ikki 
yonida yotuvchi M va N nuqtalar o`rnini topish uchun quyidagicha ishlanadi. To`siqni 
yonlab, AS chiziq olinadi, V nuqtadan AS ga perpendikulyar VS tushiriladi. Keyin VS=v, 
AS=a o`lchanadi. AS chiziqda to`siq chapva o`ng tomonida E va D nuqtalar ixtiyoriy 
olinib, E va Ddan AS ga perpendikulyar chiqariladi; AE=e va AD=do`lchanadi, AV 
stvorining E va Ddan chiqqan perpendikulyarlar bilan kesishgan nuqtalarini M 
vaNdesak to`g`ri burchakli uchburchakliklar AEM va ASV hamda ADN va ASV ning 
o`xshashligidan quyidagilarni yozamiz (EM=x
1
;DN=x
2
desak):
х
1 
в
yoki 
х
1 
в е
; 
х
2 
в 
; yoki 
х
2 
в d
е а 
а d а 
а
(1) 
bo`ladi. Keyin a, v, e va dlarning o`lchangan qiymatlarini o`rinlariga qo`ysak 
x
1
,x
2
qiymatlari topiladi. Keyin E dan x
1
ning, Ddan x
2
ning qiymatini perpendikulyarlar 
bo`yicha o`lchab qo`ysak AV stvorida yotuvchi to`siqning ikki yonidagi M va N 
nuqtalartopiladi.
Joyda perpendikulyar chiqarish va tushirish uchun eker nomli asbobdan 
foydalaniladi.