Ingenerlik geodeziyasi

Qiya chiziqning gorizontal qo`yilishini aniqlash.
O`lchanadigan chiziq hamisha gorizontal holda bo`lmaydi. Joy tuzilishiga 
qarab, yuqoriga yoki pastga og`ib boradi. Plan chizish uchun qiya chiziqlarning 
gorizontal qo`yilishini o`lchash kerak, buni joyga qarab, bavosita va bevosita o`lchash 
mumkin (63-rasm).
63-rasm. 
Yuqoriga yoki pastga qarab o`lchash 
Masalan, joydagi AV qiya uzunligi AV=D ning gorizontal
qo`yilishi AA
1
orasidagi vertikal burchak 
bo`lsa, AVA
1
to`g`ri burchakli 
uchburchaklikdan quyidagini yozamiz:
d=Dcos (10)
Agar qiya chiziq uzunligi D bilan uning gorizontal qo`yilishi d orasidagi ayirmani 
d desak, u quyidagicha bo`ladi: d= D – d yoki eslasak, d= D – Dcos = D(1-cos ), 
ya`ni
d 
2
D
sin
2
(11)
2

---

1
1
kattalik qiya chiziq gorizontal qo`yilishining tuzatmasi deyiladi. Chiziqning 
gorizontal qo`yilishi d ni topish uchun joyda qiya chiziqning uzunligi D lenta bilan, 
qiyalik brchagi eklimetr bilan o`lchanadi, keyin d hisoblab topilishi kerak. d ning 
qiymatini D va bo`yicha hisoblamay,
“Chiziq qiyaligiga tuzatma” jadvalidan (1-jadval) d ni topib, keyin d qiymatini 
quyidagi formuladan topish mumkin.
d=D - d (12)
dqiymati 
2 bo`lganda topiladi.
Gorizontal qo`yilish dnibevosita o`lchash (vaterpaslash). Agar qiya chiziq 
uzunligi qisqa, tik bo`lsa, uning gorizontal qo`yilishini bevosita vaterpaslash 
yordamida o`lchash mumkin. Buning uchun ikki yoki uch metrli reyka olinadi, 
shakldagicha A nuqtadagi vertikal vexaga reykaning bir uchi tekizilib, ikkinchi uchi V 
nuqtaga qo`yiladi; reyka adilak (vaterpas) yordamida gorizontal holga keltiriladi. Keyin 
reyka uchini V dagi vexaga to`g`rilab, ikkinchi uchi S ga qo`yiladi va shu tartibda 
oxirgacha davom ettiriladi. Agar reyka bilan ketma-ket o`lchangan uzunliklarni d
1
, d
2
, 
d
3
, d
4 
desak AE
1
=dchizq uzunligi quyidagicha bo`ladi:
AE
1
=d
1
+d
2
+d
3
+d
4
. (13)
64-rasm. Qiyalik burchagini o`lchash