İnsan tanima ustad Şəhid Mürtəza Mütəhhəri

FİTRƏTİN MƏNASI

Qurani-kərimdə «fətərə» kəlməsi dəfələrlə istifadə olunmuşdur.

(«Fətərəhunnə», «fatirus-səmavati», «izəs-səmaun fətərət» və s.)

Bu kəlmə bütün yerlərdə yaradılış (misli olmayan yaradılış) və xəlq etmək mənasını daşıyır. Amma bu kəlmə «filət» vəznində olanda yalnız insan və din barəsində işlədilmişdir. Ərəb ədəbiyyatında kəlmənin «filət» şəklində işlədilməsi, onun hər hansı bir növ mənasına dəlalət etməsini bildirir. Məsələn, oturmaq mənasını bildirən «cilsət» kəlməsi bu şəkildə işlənərsə, xüsusi bir oturuş tərzi mənasını bildirəcəkdir. Bu qrammatik qaydaya əsasən, «fitrətəllah» kəlməsi xüsusi yaradılış forması mənasını daşıyacaqdır. Bununla demək istəyir ki, biz insanı xüsusi bir yaradılış tərzilə xəlq etmişik.

Qeyd etdiyimiz kimi, «fitrət» «ibtidai yaradılış» mənasını daşıyır. İnsan gördüyü işləri təbiətdən götürür. Belə ki, əvvəl təbiət mövcud olmuş, sonra isə insan onu özünə örnək tutaraq müxtəlif lazımi vəsaitlər düzəltmişdir. Amma Allah-taalanın gördüyü işlər təqlidetmə və örnək götürmə üslubu ilə deyildir. Ona görə də Quranda fitrət kəlməsi örnək əsasında olmayan, ibtidai yaradılış mənasını daşıyır.

İbni Abbas demişdir: Mən Qurani-kərimdə işlədilən fitrət kəlməsinin mənasını iki qəbilədən olan ərəblə qarşılaşdıqdan sonra başa düşdüm. Bu iki ərəbin quyu üstündə ixtilafları varmış. Ərəblərdən biri o birisinə «ənə fətərtuha», yəni «onu birinci mən düzəltmişəm» sözlərini deyirmiş. Müşahidə etdiyimiz kimi, ərəblər quyu üzərində olan malikiyyətini və quyunu birinci qazdığını bildirmək üçün «fətərə» kəlməsindən istifadə etmişlər. Bu kəlmə ayrı yerlərdə də «ibtidaiyyət» mənasını daşıyır.

Fitrət kəlməsini araşdırdıqdan sonra belə bir nəticə əldə olunur.

1. İnsan yaradılışı sabiqəsi olmayan bir xilqətdir;

2. Bu yeni məxluqda qabaqca yaradılmış varlıqlarda olmayan xüsusiyyətlər vardır.

Bu yeni xəlq edilmiş varlığı (insanı) başqa varlıqlardan ayıran hansı xüsusiyyətlərdir? Məxluqatın saysız-hesabsız xüsusiyyətləri vardır, amma onlardan yalnız üçünün bəhs etmək istədiyimiz mövzuya bağlılığı vardır:

1. Təbiət;

2. İnstinkt;

3. Fitrət;

İndi isə bu elmi terminləri müxtəsər şəkildə araşdıraq. Yeri gəlmişkən fitrət məfhumunu digər oxşar terminlərlə müqayisə edərək onun həqiqi mənasını daha da aydınlaşdıraq.