Inson falsafaning bosh mavzusi. Insonning yaralishi, moxiyati va jamiyatda tutgan o'rni falsafiy muammolar tizimida muhim o'rin tutadi. Turli falsafiy ta'limotlarda bu masalalar turlicha talqin etib kelingan

Inson - falsafaning bosh mavzusi. Insonning yaralishi, moxiyati va jamiyatda tutgan o'rni falsafiy muammolar tizimida muhim o'rin tutadi. Turli falsafiy ta'limotlarda bu masalalar turlicha talqin etib kelingan. Shunday bo'lipsh tabiiy ham edi, chunki inson moxdyatan ijgimoiy-tarixiy va madaniy mavjudot sifatida har bir yangi tarixiy sharoitda o'zligini chuqurroq an-glashga, insoniy mohiyatini ro'yobga chiqarishga intilaveradi.
Suqrotning «O'zligingai bil» degan xdkmatli so'zi har bir tdrixiy davrda yangicha ahamiyat kasb etadi. Insonda butun olam va jamiyatning mohiyati mujassamlashgandir. Ulug' mutasavvuf Abdulxoliq G'ijduvoniy insonni «kichik olam» deb hisoblagan. Falsafada baxs yurigiladigan barcha masalalar inson muammo-siga bevosita daxldordir. Umuman olganda, insonga daxddor bo'lmasa, unga foyda keltirmasa, jamiyatning og'irini yengil Qilmasa, unday fanning keragi bormikan? Shu ma'noda, inson, avvallo,o'zi uchun zarur bo'lgan fanlarni, ilmlar va bilimlar tizimshi yaratgan.
Tabiat, madaniyat, siyosat, sivilizatsiya, bilish kabi masalalar inson manfaatlari va insoniy moxdyatning namoyon bo'lish shakllaridir. Ularning barchasi inson tabiati va Mohiyati bilan bog'liqdir.
Falsafa insonni olamning tarkibiy qismi sifatida o'rganadi. Inson shunday murakkab kab va ko'p qirrali mavjudotki uning mohiyati yaxlit bir butunlik sifatida inson, individuallik tushunchalari orqali ifodalanadi. Bu tushunchalar bir-biriga yaqin va ma'nodosh bo'lsa ham, bir„ biridan farqlanadi.
Inson - o'zida biologik, ijtimoiy va psixik xususiyatlarni mujassamlashtirgan ongli mavjudot. Insonning biologik xususiyatlari ovqatlanish, himoyalanish, zurriyot qoldirish sharoitga moslashish kabilar xos.
Inson boshqa mavjudotlardan soqial xususiyatlari bilaa ajralib turadi. Chunonchi, til, muomala, ramziy belgilar, bilim, ong, mahsulot ishlab chiqarish, taqsimlash, iste'mol qilish, boshqarish, o'z-o'zini idora etish, badiiy ijod, axloq, nutq, tafakkur, qadriyatlar, tabu (ruxsat va ta'qiqlash) shular jumlasidandir.
Insonning psixik xususiyatlariga ruhiy kechinmalar, hayratlanish, g'am-tashvish, qayg'u, iztirob chekish, zavqyaanish, kayfiyat kabilar kiradi.
Inson shu xususiyatlari orqali yaxlit bir tizimni tashkil etadi. U yaxlit mavjudot sifatida o'z extiyojlarini qondiradi va insoniyat davomiyligini ta'minlaydi. Insonga xos bo'lgan biologik xususiyaglarni ijgimoiy xususiyatlardan ustun qo'yish yoki psixologik xususiyatlarni bo'rtgirish uning mohiyatini buzib talqin etishga, bir yoqlamalikka olib keladi.
Falsafa tarixida inson to'g'risidagi ta'limotlarda biolo-gazm, soqiologizm, psixologizm kabi yo'nalishlari vujudga kelgan. Biologazm insonning tabiiy-biologik xususiyatlariga, soqiologizm insonning ijgimoiy xususiyatlariga, psixologizm esa, ma'naviy, ruhiy, psixologik xususiyatlariga* bir yoqlama yondashshpga asoslangan edi.
Insop tarixning yaratuvchisi sifatida tabiat taraqqiyotidagi uzluksizlikni ta'minlaydi. U o'z bilimi, tajribasi va yutuqiarini kelgusi avlodlarga meros qilib qoldiradi; tabiat va jamiyatni qayta quradi va takomillashtiradi. Inson o'z aqii tufayli butushkoinot, tabiat taraqqiyotida buyuk yaratuvchi kuch sifatida namoyon bo'ladi, o'z tarixini yaratadi, uni avaylab-asraydi. Inson faoliyati va tajribalari jamiyatning tako-Millashuvi va kishilarning har tomonlama kamol topshpi uchun manba bo'lib xizmat qiladi.
Tabiat va jamiyatdagi o'rni va ahamiyati, yaratuvchilik Mohiyati, oliy mavjudot ekani, vorislikning davomiyligsh^i ta'minlashi barcha ijobiy va foydali nuqtalarni saqlashi va tarib etishi kabi xususiyati va qobiliyagi tufayli insoq muqaddqas va tabarruk qadriyat hisoblanadi. Antrolologaya insondagi insoniylikning namoyon bo'lish va rivojlanishini ruh bilan bog'laydi. Ayrim tadqiqotchilar insonga xos bo'ltan biror-bir xususiyatga alohida urg'u bergan va shu orqali insoniy mohiyatni ochib berishga harakat qilgan. Masalan, I. Kant insondagi axloqiy jihatlarga ko'proq e'tibor bergan va uni ezgulikni yovuzlikdan farklovchi mavjudod sifatida ta'riflagan. Vladimir Solovyev insonning bosh mavjudotlardan farqini uyalish, achinish va oliy kuchlar sininish kabi xususiyatlarda, deb bilgan. Uning fikricha, inson o'zining tuban mayllari va gunohlaridan uyalib qobiliyatiga ega. Faqat odamlarga emas, balki butun tiriik jonga achinish va muqaddas kuchlarga sishnish insongagina xos.
Inson tabiati - g'oyat murakkab. Unda hayvoniy va ilohiy sifatlar mujassamlashgan. Lekin u - hayvon ham, farishga ham emas. Insoniy ruh va ma'naviyat uni boshqa mavjudotlarda yuqori darajaga ko'taradi. Insonni o'rganadjan fan - antrolologiya deb yuritiladi, karash ham biryoqlamalikka olib kelishi, yetilgan ijtimoiy muammolar moxiyatini to'g'ri tushunishga xalaqit berishi mumkin. Mamlakatimizda shakllanayotgan milliy g'oya va milliy mafkura insonga biryoqlama qarashlarga zid ravishda, undagi moddiylik va ma'naviylikni uyrunlapggirishni taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti kishilarning farovon, boy - badavlat, mulkdor, barcha qulayliklarga ega bo'lishini inkor etmaydi. Aksincha, ularni tadbirkor, uddaburon va mehnatsevar bo'lishga rag'batlantiradi. Yuksak ma'naviyatgina inson ehtiyojlarini oqilona qoldirishga, ijgimoiy adolat o'rnatib, saxiy va olihimmat bo'lishga undaydi.
Antrolologiya insonning ma'naviy olamiga chuqurroq kirib borish orqali olam mohiyatani bilish mumkin, degan g'oyani ilgari suradi. Islom Karimov ta'rifiga ko'ra, ma'naviyat (ruh) insonni axloqan poklaydigan, iymon-e'tiqodini mustahkamlaydigan, ezgulikka undaydigan botiniy kuchdir. Yuksak ma'naviyatda haqiqiy insoniy mohiyat mujassamdir. Insonning olijanob fazilatlari yetuk shaxslar timsolida o'z aksini topadi. Insonga xos bo'lgan barcha xususiyatlar shaxs faoliyatida, uning jamiyatda tutgan o'rnida, uning o'z moddiy va ma'naviy darajaga ko'taradi.
Antrolologiya inson mohiyatshsh, uning tabiat va jamiyatdai unnsh jamiyagda tushsh urnida, uning moddiy ma'naviy o'rnini, o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish bilan shugullanad ehtiyojlarini qondirishida, muayyan mafkurani amalga oshirish Antrolologiyada inson mohiyatini to'laroq ochish uchun ko'rinadi «ong», «shaxs», «ruh» tushunchalari qo'llanadi. «Men» - inson Iaxsning shakllanishi va rivojlanishida tarixiy shart-ning o'zligini tashqi olamdan, real borliqqan farqlanadi. «Men» ong tufayligina o'zini boshqa borliqdan farqlaydi. Boshqa narsalar insonga begona voqyelik bo'lib tuyuladi. Xar insonning mustaqilligini ifoda etadi.
Inson o'z hayoti davomida tana va ruh qondirishga intiladi. Tana ehtiyojlarini qondirir borliganing birlamchi sharti hisoblanadi ma'nosi fakdt moddiy ne'matlardan baxramand bo'lish, lazzatlanish, boylikka ruju qo'yishdan iborat ema Inson ruxi ham o'ziga xos oziqqa ehtiyoj sezadi. Shu bois un ma'rifatparvarlik, odamiylik, odillik, rahm-shafqat, diyonat vijdon, oliyhimmatlik, vatanparvarlik kabi ma'naviy fazilatlar shakllanadi. Yuksak ma'naviyat insonni ruhan poklash iymon-e'tiqodini mustahkamlaydi.
O'lim falsafiy muammo sifatida
Qadim zamonlardan beri odam o'zini insonning mohiyati bo'lgan savolni berdi. Ko'pgina faylasuflar va mutafakkirlar javob berishga harakat qilishdi, chunki u bu dunyoga kelganida, nima uchun o'lishi va o'limdan keyin u bilan nima sodir bo'ldi.
O'lim - eng kuchli omil bo'lib, bizda to'g'ri yashayotganimiz haqida o'ylashimiz kerak. Shuning uchun, tashqi ishlov berilmasligiga qaramay, o'lim mavzusi falsafadagi markaziy joylardan birini egallaydi.
Ilm-fan nuqtai nazaridan, o'lim har qanday hayotiy tizimning muqarrar yakuniy ishlashidir va uning hayot resurslari, qarish va parhez hujayralarining charchashining tabiiy natijasidir. O'lim - bu hayotni to'xtatadi.
Biroq, o'lim hayotning aksi deb hisoblanmaydi. O'lim hayotning etishmasligi emas, balki uning tugashi, tugashi. Shuning uchun o'lim hayot bo'lmaydi, ammo tug'ilish. Bu tirikchilikda yashash sharoitidan butunlay tabiiy o'tish jarayoni. Yashash va jonsiz, omon qolish va tirik qolish bizning atrofimizning ikki tomonidir. Biologiya va tibbiyotda o'lim sabablari yaxshi tushuniladi. O'lim bir muncha vaqtdan beri tortib olinishi mumkin, siz u bilan kurashishingiz, uzoq vaqt davomida hayot, ammo to'liq g'alaba qozonishingiz mumkin emas - bu mumkin emas.
O'lim har qanday ehtiroslar va azoblardan xalos bo'lish mumkin.
Ko'pgina dinlar ilohiyot instmadan joni va mo'rtligidan kelib chiqadigan, tananing bema'niliklari: tana o'lgan, ammo insonning mohiyati abadiy va o'lmasdir. Biror kishining o'limi masihiylikda er yuzidagi azob-uqubatlardan xalos bo'lishga qaraydi.
Falsafa o'limni jismoniy hodisa sifatida emas, balki o'limning ma'nosi, ya'ni inson tizimidagi ma'nosi qiziqmaydi. Agar biror kishi boshqa tirik mavjudotlardan farq qilmasa, lekin aslida, insonning o'limi o'limdan, maymun yoki itlar o'limdan farq qiladi. Biror kishining o'limi hayotning oddiy surasini anglatmaydi, xuddi odamning hayoti, ko'payish va turli xil xavflarni iste'mol qilish uchun oziq-ovqat, ko'payish va himoya qilish uchun qaynatmaydi. O'lim ma'noga ega va vazifani bajarish uchun aynan nima ekanligini bilib oling falsafiy tadqiqotlar O'lim muammolari.
O'limning eng muhim tuyg'u shundaki, uning muqarrarligi haqiqati ongni mazmunli qiladi. O'limning ongi bu dunyoda uning oyoq-qo'lining ongidir. Agar hayot o'z vaqtida cheklangan bo'lsa, uni ikkilamchi, behuda harakatlarga sarflashga arzimaydi. O'limning muqarrarligi odamni dunyoni simaydigan, ahamiyatli bo'lgan qadriyatlarni "qayta ko'rib chiqishni" dalolat beradi.
O'lim muammosi falsafaning eng tarixiy turlarida mavjud. Karmizmning bir qismi sifatida Hindistonning boshqa falsafiy va diniy ta'limotlari bilan qabul qilingan Karma ta'limoti. Karma g'oyasi hindistonlik jamiyatining hayotidagi axloqiy ahamiyatga ega bo'lgan rolini ijro etdi, o'lim va qayta tug'ilishni hayot mazmuniga va sifatiga bog'liq. Bunday qadriyat, jahannam va nasroniy jannat haqida g'oyasi bor. Mashg'ulotda ishlatiladigan o'lim mavzusi ayniqsa mashhur. O'lim hayotning eng chuqur va eng muhim va eng muhim faktidir, hayotning keng tarqalganligi va qo'polligi ustidan eng so'nggi o'limni ta'minlaydi.
Faqat o'lim haqiqati hayotning mazmuni tubiga kiritadi. Bu dunyoda hayot aniq ma'noga ega, chunki o'lim bor. Ma'no oxiri bilan bog'liq. Agar bu oxirigacha bo'lmaganida, agar hayotning cheksizligi bo'lsa, hayotda hech qanday ma'noga ega bo'lmaydi. O'lim haddan tashqari dahshat va haddan tashqari yovuzlikdir - bu abadiy va o'lmas va abadiy hayotni faqat o'lim orqali erishish uchun erishish uchun paydo bo'ladi.
Unda olijanob hayoti, chunki unda o'lim borligi sababli, inson boshqa hayotga mo'ljallangan, shuni ko'rsatkichi. Cheksiz davrda ma'nosi hech qachon oshkor qilinmaydi, ma'no abadiylikda yotadi. Ammo hayot va abadiy hayot o'rtasidagi tubsizlik tubida tubsizlikni yotadi, ular orqali o'tish faqat O'lim orqali bo'shliq dahshati bilan. O'lim nafaqat bu dunyoda yashash, o'lim, balki uning o'limidan, balki chuqurlikdan keladigan belgi, shuningdek, hayotning eng yuqori ma'nosi mavjudligini ko'rsatadigan belgidir.
O'lim ishini bajarish uchun o'lganlar tirilmadi. O'lganlar endi azob chekishi mumkin emas; Va hatto o'ta jismoniy og'riqni yoki ma'yus aqliy pasayishiga chek qo'yganida, biz o'limni ham ulug'lashimiz mumkin. Biroq, o'lim haqida "haq to'lash" sifatida gapirish noto'g'ri, chunki chinakam ish haqi, shuningdek chinakam jazo, bu haqiqatni ongli tajriba talab qiladi. Har bir odamning hayotida o'lim hayotdan ko'ra asosiy maqsadlari uchun yanada samaraliroq bo'lishini bir lahza kelishi mumkin.
O'limning ijtimoiy ahamiyati o'z ijobiy tomonlariga ega. Umumjahon o'lim barchamizning tengligini eslatadi.
O'lim paradoksi shundaki, o'lim eng dahshatli yovuzlikdir, bu esa eng dahshatli yovuzlikdir va bu yovuzlik orqali abadiy hayotga yoki chiqishlardan biri. Bizning hayotimiz bunday paradichalar bilan to'ldirilgan. Hayotning cheksizligi shunchaki mavjud bo'lgan odamni yaratadi.
O'lim paradoksi nafaqat axloqiy, balki estetik ifoda ham bor. Xunukning o'limi va bu eng so'nggi deformatsiya, parchalanish, tashqi ko'rinishi va yuzi, moddiy dunyoning pastki elementlarini nishonlash. O'lim chiroyli, u oxir oqibat o'stiradi va birinchisi bilan bitta balandlikka qo'yadi, u qo'pollik va voqealar xunukligi va voqealarini mag'lub qiladi. O'lim - bu dunyodagi eng yaxshi yovuzlik, eng yaxshi hayot. Go'zallik, o'tmish jozibasi o'limning yoritilishi bilan bog'liq.