Iozev gaydn ijodi

I BOB. MUSIQA SAN’ATIDA KLASSITSIZM OQIMI.

Klassitsizm XVIII asrda G’arbiy Yevropa adabiyoti va san’atida grek va rim adabiyoti va san’atiga taqlid qiluvchi oqim sifatida paydo bo’ldi. "Klassitsizm" so’zi lotincha bo’lib, "namunali" degan ma’noni bildiradi. Demak, klassitsizm antik merosga norma va ideal namuna, deb karashdan iborat uslub va yunalishdir. Klassitsizm 18 asrda adabiyot va san’atning barcha turlarida rivojlandi. 18 asrda bu oqim burjua ma’rifatparvarligi bilan aloqador bo’lib, grajdanlik ideallarini, burjua-revolyutsion intilishlarni aks ettirdi. Klassitsizm falsafiy racionalizm g’oyalariga, dunyo haqidagi oqilona qonuniyatlar, go’zal va nafis tabiat haqidagi tasavvurlarga tayanib, katta ijtimoiy mazmunni, ulug’vor, qahramonona va ahloqiy ideallarni ifodalashga intildi. Obrazlarning mantiqiy, yorqin va garmonik birligiga erishdi.Musiqa san’atida klassitsizm ayniqsa keng rivojlandi. Vena klassik maktabi - musiqadagi klassitsizm rivojlanishining eng yuqori cho’qqisidir. Vena klassik maktabi deganda uch buyuk kompozitor – Gaydn, Motsart va Betxoven ijodi nazarda tutiladi. 18 asrning ikkinchi yarmida Avstriyaning poytaxti Vena shahrida musiqa san’ati juda tez sur’atlar bilan rivojlandi. Vena ko’p millatli shahar bo’lib, unda turli xalqlar musiqasi doim yangrab turar edi. Shu davrda bu shahar Yevropa musiqa madaniyatining markazi hisoblanar edi. Venada yashab ijod qilgan Gaydn, Motsart va Betxoven ijodida klassitsizm oqimi rivojlanishning eng yuqori cho’qqisiga etdi. Quvonch va tashvishlarga to’la hayot, insonning ichki dunyosi, xalq hayotidan olingan lavhalar va tabiat manzaralari bu kompozitorlar asarlarida o’ziga xos tarzda ko’rsatib berilgan. Gaydn, Motsart va Betxoven asarlarida doim shakl va mazmunning estetik birligini kuzatish mumkin. Bunda bosh omil doimo mazmun bo’lib, shakl uni yoritishga hizmat qiladigan vositadir. Chiroyli kuylar yaratish va garmoniyaning nihoyatda go’zal bo’lishiga erishish – Vena klassik kompozitorlariga xosdir. Klassitsizm davrida musiqa yozish uslubi o’zgarib polifoniya (ko’p ovozli) uslubi o’rniga gomofon-garmonik uslub (kuy va garmoniya) rivojlandi. Klassik kompozitorlar asosan gomofon-garmonik uslubda asarlar yozgan bo’lsalarda, ko’p ovozli uslub ular uchun asosiy ifoda vositalaridan biri bo’lib qoldi. Motsartning polifonik mahorati bunga yorqin misoldir.

Gaydn tomonidan simfonik orkestrning yangi tarkibining ishlab chiqilishi nihoyatda muhim yangilik bo’ldi va bu klassik tarkib musiqa san’atining rivojlanishida katta rol o’ynadi. Klassik kompozitorlar ijodida turli kamer ansambllar trio, torli kvartet, kvintet uchun asarlar yaratildi. Yakka cholg’ulardan fortepiano uchun juda ko’p asarlar yozildi.
Motsartning opera ijodi har xil turdagi opera asarlarining rivojlanishiga keng yo’l ochib berdi. Komik operalar, musiqiy dramalar, lirik operalar, ertak operalar bunga misoldir.
Vena klassik maktabi kompozitorlari ijodida yuzaga kelgan muhim yangiliklardan biri – sonata-simfonik turkum va sonata shaklining yaratilishidir. Hayotiy jarayonlarning jadal sur’atlar bilan o’zgarishini aniq his qilish, bu klassik shakllarning yaratilishiga olib keldi. Yakka cholg’u sozi uchun yoziladigan sonata, simfonik orkestr uchun yoziladigan simfoniya janridagi asarlar shu shakllarda yoziladigan bo’ldi.
Sonata-simfonik turkum shakli uch yoki to’rtta alohida qismlardan iborat. Uch qismli turkum quyidagi qismlardan iborat: sonatali allegro, sekin sur’atda chalinadigan qism, final.
To’rt qismli turkumda sekin sur’atli qism va final o’rtasida menuet ham bo’ladi.
Turkumning birinchi qismi sonatali allegro asosiy tonallikda yoziladigan bosh mavzu bilan boshlanadi. Unga butunlay boshqa obrazni ifodalovchi boshqa mavzu qarshi qo’yiladi. Uni yordamchi mavzu deyiladi. Bu ikki mavzu ko’p hollarda xarakteri bilan bir biridan farq qiladi. Yordamchi mavzu dominanta tonalligida yoziladi. Bu ikki mavzu o’rtasida bog’lovchi mavzu ham berilishi mumkin. Yordamchi mavzudan keyin yakuniy mavzu keladi.
Bosh, yordamchi va yakuniy mavzular sonatali allegro shaklining birinchi bo’limi–ekspoziciyani tashkil qiladi. "Ekspoziciya" so’zi "ko’rsatish", namoyish qilish degan ma’noni beradi. Demak bu bo’limda kompozitor uchta musiqiy mavzuni namoyish qiladi. Ekspoziciya bo’limi yana bir marta takrorlanadi.
Ekspoziciyadan so’ng rivojlov bo’limi boshlanadi. Bu bo’limda bosh yoki yordamchi mavzu rivojlantiriladi va qayta ishlanadi. Ba’zan ikkala mavzu ham qayta ishlanishi mumkin. Juda kam hollarda rivojlov bo’limida yangi material uchraydi. Uni epizod deyiladi. Rivojlov bo’limining asosiy xususiyati – tonallik noturg’unligidir. Qayta ishlanayotgan mavzu bir necha marta boshqa uzoq tonalliklarda beriladi. Bu noturg’unlikni hosil qiladi va rivojlov bo’limiga qizg’inlik va shiddatlilik xususiyatini beradi.
Uchinchi bo’lim – reprizada ekspoziciya bo’limi takrorlanadi. "Repriza" so’zi "takrorlash", "qaytarish" degan ma’noni bildiradi. Ekspoziciya bo’limi bir oz o’zgartirilgan holda ham takrorlanishi mumkin. Ko’p hollarda repriza bo’limidan so’ng koda keladi. Uni hulosa bo’limi deb hisoblash mumkin.
Bahzi hollarda kompozitorlar bosh mavzudan avval kirish mavzusini ham yozganlar.
Demak, turkumning birinchi qismi sonata allegrosi shakli uch bo’limdan, ya’ni ekspoziciya, rivojlov bo’limi va repriza bo’limlaridan iborat.
Turkumning ikkinchi qismi - Andante. Og’ir, vazmin, lirik, falsafiy xarakterdagi musiqa xarakteri bilan birinchi qism musiqasidan farq qiladi. Bu qism turli shakllarda yozilishi mumkin. O’rta qismi farq qiluvchi uch qismli shakl yoki variaciyalar shakli ko’proq uchraydi. Ba’zan bu qism sonata shaklida ham yoziladi.
Turkumning uchinchi qismi - Menuet. Menuet - keng tarqalgan raqsdir. Bu qism murakkab uch qismli shaklda yoziladi.
To’rtinchi qism - Final, turkumning yakuni, hulosasidir. Final musiqasi birinchi qism kabi tez sur’atda yoziladi. Rondo shakli, variaciyalar shakli yoki sonata allegrosi shakli ham qo’llanishi mumkin.
Shunday qilib sonata-simfonik turkumning barcha qismlari musiqasi turli xarakterda bo’lsa ham asarda umumiylik, yaxlitlik xususiyati sezilib turadi.
Vena klassik maktabi Avstriyada XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning birinchi choragida shakllangan musiqa san'atida ijodiy yo'nalishdir. Uch buyuk kompozitor — Y. Gaydn, V.A. Motsart va L. Betxoven ana shu yo'nalish vakillaridir.
Vena — Gabsburglar monarxiyasi feodal-mustabid hokimiyatining poytaxti edi. Bu ko'p millatli monarxiya tarkibiga Avstriya, Vengriya, Chexiya, Moraviya, Slovakiya, Xorvatiya, Sloveniya, Bosniya, Gersegovina, Tirol, Polsha va Ukrainaning ayrim viloyatlari kirgan.
Vena Yevropaning eng yirik musiqiy shaharlaridan edi. Venaga ko'p saltanatning barcha burchaklaridan qo'shiq va raqslarini ko'chalarda, bog' va xiyobonlarda ijro etuvchi xalq musiqachilari oqib kelardi. Avstriyaning uch hissali lendler — dehqoncha raqsi eng sevimli raqs bo'lib, keyinchalik shu raqs asosida vals rivojlandi. Nemis, venger, italyan, slavyan va tirol kuy-qo'shiqlarining tabiiy tarzda uyg'unlashuvi Vena klassiklari ijodi uchun ohang manbayi bo'ldi. Vena klassiklarining san'ati Ma'rifat asri g'oyalarini aks ettirdi, bu g'oyalar ongning hukmronligiga, cherkov tomonidan joriy etilgan jaholat bilan kurashga chaqirardi.
Vena klassik maktabi vakillari musiqasida xalq turmushi, atrof-muhit manzaralari, quvonchii va g'amgin o'ylar, tabiat hodisalari hamda ruhiy kechinmalar o'zining yorqin ifodasini topdi. Bu davrda nemis she'riyati gullab-yashnadi, badiiy tanqidchilik paydo bo'ldi, falsafa yuksak rivojlanish bosqichiga ko'tarildi. Davrning eng yirik san'atkorlari va mutafakkirlari — Gyote, Shiller, Lessing, Kant, Gegellar yangi insonparvarlik g'oyalarini ilgari surishdi. Russo tomonidan ilgari surilgan ozodlik va tabiiylik shiori Vena klassik maktabi kompozitorlari ijodida o'z talqinini topdi. Fransuz burjua revolutsiyasi g'oyalari Betxoven ijodiga zo'r ta'sir o'tkazdi.
Gaydn va Motsartning deyarli barcha yirik asarlari sonatasimfonik turkumlardan iboratdir. O'zidan oldin o'tgan ijodkorlarning yutuqlarini o'zlashtirgan holda Gaydn va Motsart simfonik musiqaning yuksak namunalarini yaratdilar. Ana shu asarlarda timsollar doirasi va mazmun boyligi mukammal badiiy shaklda talqin etilgan. Bu vaqtga kelib, sonata-simfonik turkumning tarkibi o'zining uch yoki to'rtta qismlari, shuningdek, bar bir qismning qonuniyatlari bilan tugal shakllandi. Gaydn va Motsartning simfoniyalari, sonatalari, konsert hamda kvartetlarida mazmun doimo hal qiluvchi ibtido bo'lgan. Shakl esa bar doim mazmunga to'liq muvofiq tarzda yaratilgan. Gaydn va Motsartning asarlarida mavzu material! obrazlar yorqinligi va bo'rttirilganligi bilan ajralib turibdi. Har doim kompozitorning takrorlanmas, o'ziga xos ijodiy xususiyati aks etadi. Gaydn va Motsart mavzu rivojlanishining yangi usullari hamda vositalarini kiritgani, ularning asarlarini nihoyatda boyitdi.
Vena klassiklari musiqasi, asosan, polifonik rivojlanish bilan uyg'unlashgan gomofon-garmonik tafakkurga asoslangan. Bu sohada Motsartning polifonik mahorati eng yuksak yutuqlardan biridir.
Vena klassiklari tonika, subdominanta va dominantaning garmonik funksiyalarini major va minor ladlari chegarasida keng tarzda ishlatadilar, dissonanslar va xromatizmlardan erkin foydalanadilar, ular ijodida modulatsiya uslublari yuqori rivojlanadi. Ular mavzu, lad va tonalliklarga oid qarama-qarshiliklardan, melodika, fakturadagi qarama-qarshiliklardan ustalik bilan foydalanishadi.
Vena klassik maktabi kompozitorlari mavzuni rivojlantirish, asarning rivojlov bo'limlarida yuksak mahoratga erishib, turli uslublar — tonallikni, garmoniyalashtirishni, ritmni, kuy unsurlarini o'zgartirishdan foydalanishdi.
Vena klassik maktabi kompozitorlari ijodi jahon musiqa san'ati cho'qqilaridan birini tashkil qiladi. U musiqa san'atining keying! rivojlanishiga o'zining ulkan ta'sirini o'tkazgani bois, hozirgi kunda ham ko'plab avlodlar uchun tengi yo'q namuna bo'lib kelmoqda.

1.