İqtisadi informatikanın əsas anlayışları

İqtisadi informasiyanın çevrilməsi mərhələləri
İdarəetmə qərarlarının qəbul edliməsinə qədər iqtisadi informasiya mürəkkəb çevrilmələrə məruz qalır. Həll olunan məsələlərin predmet sahəsi, informasiya münasibətləri nə qədər müxtəlif olsa da iqtisadi informasiyanın çevrilməsinin ümumi mərhələlərə bölünməsi zəruridir.

İqtisadi informasiya bilavasitə istehsal prosesində (məhsullar və xidmətlər istehsalı) yaranır və bu prosesin texniki – iqtusadi parametrlərini əks etdirir. İqtisadi informasiya istehsal kommersiya proqramlarının icrasına, maddi, əmək və pul vasitələrinin məsrəfləri üzərində nəzarəti həyata keçirməyə imkan verir.

Obyektin informasiya sisteminin girişi uçot məlumatlarını xarakterizə edir ki, bu məlumatlarda sənədləşdirilmiş və sənədləşdirilməmiş ola bilər. Qeyd edək ki, sənədləşdirilmiş məlumatlar mühasibat uçotunda, sənədləşdirilməmiş məlumatlar isə operativ uçotda əks olunur. Bu təsnifat uçot məlumatlarının yığılması üçün texniki vasitələrin seçilməsinə əhəmiyyətli təsir edir. Belə ki, məsələn, istehsal bölmələrinin yerləşməsindən asılı olaraq müvafiq texniki vəsaitlərin tərkibi fərqləndirilməli, periferiyadan alınan sperativ məlumatlar abonent məntəqələrdən ötürülməlidir. Burada, həmçinin məlumatların yığılmasının kompleks avtomatik sisteminin və kommutatorlarının, telefon katib- avtomatlar və telefon qurğularının diktafon və maqnitafonlarla aqreqasiya edilmiş sistemlərinin tətbiqi səmərəlidir. Bu qurğuların tətbiqi abonent telefon məntəqələrin ahəngdar işləməsini təmin etməlidir. Operativ informasiyanın yığılması zamanı telefon və radiotelefonlar EHM-lə rabitə sistemində vericilər kimi çıxış edirlər.

Sənədləşdirilmiş, başqa sözlə mühasibat informasiyasının yığılmasının təşkili və bu məqsədlə texniki vasitələrin seçilməsi istehsalın texnoloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. Həmin xüsusiyyətlər, konkret halda aşağıdakı əlamətlər üzrə qiymətləndirilə bilər:

• 
  istehsal prosesinin mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırma səviyyəsi;
  
• 
  iş günü ərzində yerinə yetirilən əməliyyatların müxtəlifliyi dərəcəsi;
  
• 
  iş günü ərzində istehsalat meydanının dəyişməsi tezliyi;
  
• 
  məlumatların təshihlərə olan ehtiyacı dərəcəsi;
  
• 
  texnoloji əlaqələrin mürəkkəbliyi dərəcəsi;
  

Adaları çəkilən əlamətlər üzrə texniki vasitələrin seçilməsi və

informasiyanın yığılmasının təşkilinin alternativ və qarışıq variantlarının tətbiq edilməsi istiqamətində müəyyən təcrübə vardır. Belə ki, istehsalın mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırlması səviyyəsi kifayət qədər yüksək olduqda uçotun mikroprosessorlu qurğularının tətbiqi məqsədəuyğundursa, əməliyyatlar əsasən əllə yerinə yetirildikdə sadə qurğuların tətbiqi daha müvafiqdir.

Məlumatların sənədləşdirilən yığımı texnologiyası onların maddi daşıyıcılar

üzərində qeyd olunmasını nəzərdə tutur. Burada əsasən iki variant mümkündür:

• 
  müvafiq işçilər (uçotu və s.) tərəfindən məlumatların əl ilə qey edilərək,
  

sonradan fərdi EHM-ə daxil edilməsi;

• 
  ilkin sənədlərin avtomatlaşdırılmış tərtibi. Başqa sözlə, hər bir bitkin
  

təsərrüfat əməliyyatının fərdi EHM-lərin köməyi ilə ilkin sənədlərinin tərtibi;

Ötürülmə iqtisadi informasiyanın məruz qaldığı çevrilmələrin biri kimi nəzərdən keçirilməlidir. Hazırda bu mərhələ əsasən avtomatlaşdırma elementlərinin qıtlığı ilə səciyyəvidir. Təbii ki, bu halda informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi imkanları xeyli məhdudlaşmış olur. Burada ən prespektivli istiqamət rabitənin avtomatlaşdırılmış sisteminin yaradılması, “intellektual” terminalların tətbiq edilməsidir.

Rabitə növünün seçilməsi informasiyanın ötürülməsinin texniki vasitələrinin tərkibini müəyyənləşdirir. Rabitənin texniki vasitələri seçilərkən informasiyanın hansı miqyasda mübadilə edilməsi əsas götürülür. Belə ki, əgər müəssisədaxili informasiya mübadiləsində naqil əlaqəsi, radio əlaqəsi və qismən terminalların tətbiqi məqbuldursa, kənar mühitlə (müəssisədən kənar) informasiya mübadiləsində terminalların istifadəsinə üstünlük verilməlidir. Bu zaman kollektiv istifadədə olan hesablama qurğularının yaradılması deməli informasiyanın işlənməsinin çoxmaşınlı sisteminin tətbiqi üçün şərait yaranır.

İdarəolunan obyektin vəziyyətini xarakterizə edən iqtisadi informasiyanın ümumi həcminin 80-85% -i emal olunur. İnformasiyanın çevrilməsinin bu mərhələsi hazırda bilavasitə hesablama qurğularında həyata keçirilir.

İnformasiyanın emalının ümumi prosesini təşkil edən əməliyyatları üç qrupa bölmək olar: texniki (giriş maşın daşıyıcılarının hazırlanması, informasiyanın daxil və xaric edilməsi və s.) məntiqi və hesabi əməliyyatlar. Həmin qrupların ümumi prosesdəki xüsusi çəkisi məsələlərin növündən asılı olur.

İnformasiyanın maşınla işlənməsi prosesində texniki əməliyyatlar – hazırlıq, məntiqi və hesabi əməliyyatlar isə əsas əməliyyatlar sayılır. İnformasiyanın işlənməsi prosesində texniki və hesabi əməliyyatların icrasına nəzarət mühüm yer tutur. Belə ki, nəzarət əməliyyatlarının köməyi ilə informasiyanın dürüstlüyü təmin olunur. Qeyd edək ki, nəzarət əməliyyatlar əsasən maşın tərəfindən yerinə yetirilir.

İnformasiyanın işlənməsi texnologiyası

İnformasiyanın yığılması, saxlanması, axtarılması, işlənməsi və ötürülməsi proseslərinin avtomatlaşdırılması idarəetmə sistemlərində informasiyanın yeni texnologiya əsasında təşkilini şərtləndirmişdir. İnformasiyanın işlənməsinin yeni texnologiya üçün əsas xarakterik cəhət odur ki, istifadəçilər lazım olduqca zəruri informasiyanı operativ sürətdə almaq imkanına malikdir.