İQTİsadi NƏZƏRİYYƏ

İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏ
İqtisadiyyat mürəkkəb insan cəmiyyətlərində məhsul və xidmətlərin istehsalı, paylanması və istehlakının həm fərdi, həm də dövlət miqyasında təşkilini öyrənir. Bunun üçünsə ilk növbədə məhsul və xidmətlərin dəyərlərinin nədən ibarət olduğunu və necə formalaşdığını müəyyənləşdirmək lazımdır.
İqtisadiyyat insanların davranışını araşdıran bir elmdir. Məhz elə iİnsanların hadisələrə reaksiyasını öncədən bilmək mümkün olmadığından iqtisadiyyatın öyrənməsi zamanı müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürülüb.
İqtisadiyyat elminin əsası necə qoyulduyarandı?
İqtisadi nəzəriyyələr, bəlkə də , 10 min il əvvəl aqrar inqilabdan sonradan başlamışdı. Yəni, insanlar qədim zamanlarda yığacaqları məhsuldan qazanacaqları gəliri və bunun məhsulun nə qədərini istehlak edib, nə qədərini satacaqlarını, eyni zamanda, nə qədər nə qədərinihissəsini vergilərə verəcəklərini bilirdilər. Amma, bu bilgini ilk dəfə yazılı və nəzəriyyə formasında təqdim edən şəxs yunan filosofu Aristotel oldu. Müasir iqtisadi nəzəriyyə isə 19-ci əsrdə, kKapitalistzmin iqtsiadi formasiyasının inkişafı nəticəsində ilə başladı. 
Müasir İiqtisadiyyat elminin 1776-cı ildə, Adam Smitlə başladığı qəbul edilibbaşlayırb. Ondan öncə heç kim iqtisadiyyatı, və ya bazarları araşdırılmalı ayrıca bir elm sahəsi kimi görmürdü. Bu o demək deyil ki, qədim zamanlarda iqtisadiyyata diqqət ayrılmırdı. Sadəcə, heç kəs bu sahəyə sistematikli və bütöv elmi yanaşmamışdı. Buna baxmayaraq, xeyli sayda tacirlər, hökuümət adamları və qəzetçilər jurnalistlər məntiq və intuisiya əsasında müxtəlif iqtisadi- siyasət təklifləri səsləndirirdilər. Xüsusilə də, Britianiyada.
Merkantilizm
Kapitalist münasibətlərin formalaşması ilə yanaşı fikir adamları vacib bir suala cavab axtarırdılar: Dəyər nədir və o necə formalaşır?
17-18-ci əsrdə bu suala cavab axtaran ilk mütəfəkkirlər Merkantilistlər idi. İlk kapitalistlər olaraq, onlar əsasən tacirlərdən ibarət idi. Əsasən tacirlərdən ibarət olan Merkantilistlər, məhsulun və xidmətin dəyərinin bazarda formalaşdığını və satıldığı qiymətə bərabər olduğunu deyirdilər. Amma burada bir problem var idi. Merkantilistlər tacir ticarətlə məşğul olduğundanolduqlarından istehsal prosesini nəzərə almırdılar.
İqtisadiyyata yanaşmalarında çoxlu boşluqlar olmasına baxmayaraq, iqtisadiyyat elmi və iqtisadi fikir haqqında danışanda 1776-cı ildən öncəki dövrü “Merkantilizm” dövrü kimi tarixə düşüb. Həmin dövrdə bütöv bir iqtisadi fikir məktəbi formalaşmış olmasa da, vergilər, gələn gəlirlər, qızılın dəyəri və dövriyyəsi, beynəlxalq ticarət və müstəmləkə rəqabəti haqqında müxtəlif növ , daha çox dağınıq ideyalar mövcud idi.
Klassik Məktəb
Avropada maarifçilik erası dövrü (18-ci əsrin ortaları) yeni elmi axtarışlar dalğası gətirdi. Fikir adamları elmi prinsipləri metodları yalnız fiziki dünyaya yox, həm də insan cəmiyyətinə tətbiq etməyə başladılar. İsaak Nyuton necə “cazibə qanunu” ilə yerin yer kürəsinin kosmosda fəaliyyətinihərəkətini izah edirdisə, maarifçilik dövrünün mütəfəkkirləri də cəmiyyətin fəaliyyətini insan münasibətlərini izah edən “qanun”ları iləa izah etməyə çalışırdılar. Mübadilə, qiymət, bazar kimi anlayışları özündə cəmləşdirən iqtisadiyyat, insan münasibətlərinin bir hissəsi olaraq, elmi araşdırmaların edilə biləcəyi və bazarın fəaliyyətini anlamaq üçün “qanun”ların kəşv edilə biləcəyi bir sahə kimi qəbul edilməyə başlanırdıldi.
İqtisadi nəzəriyyələrin formalaşmasında əsas bünövrəni 18-ci əsrin ortalarında merkantilistlərin yanaşması və gəldiklərnəzəriyyələri nəticə ilə qane olmayankifayətlənməyən fransız və şotland mütəfəkkirləri qoyublar.
Adam Smit
İqtisadiyyatın sistemli şəkildə öyrənilməsinə və bazar qanunların axtarışında ilk ciddi cəhdi şotland filosof Adam Smit, 1776-cı ildə dərc edilmiş “Xalqların sərvəti” adlı kitabı ilə etdi. Smitdən əvvəl iqtisadi nəzəriyyələr natamam idi və cəmiyyətin, siyasi quruluşun və iqtisadi münasibətlərin qarşılıqlı təsirlərini öyrənmirdi. Əlbəttə ki, Smitin “Xalqların sərvəti” kitabında, təbii ki, hər şeyə bütün sualların cavab yox idi. Amma iqtisadiyyat elminin araşdırılmasında qapılar məhz bu kitabla açıldı. Bu səbəbdən, çoxları Adam Smiti “iqtisadiyyatın atası” adlandırır.
Smitin bir çox nəzəriyyələri arasında ən əhəmiyyətlisi Dəyər Nəzəriyyəsi idi. Bu nəzəriyyəyə əsasən, bütün məhsul və xidmətlərin yaradılması üçün ödənilən ilk orjinal qiyməti insan əməyi müəyyən edir və dünyada mövcud olan bütün məhsul və xidmətlərin dəyərinin insan əməyilə ölçülməsi şərtdir.
David Rikardo
Smitin ilkin fikirlərinin və prinsiplərinin davamçılarını Klassik Məktəb adlandırırlar. Bu məktəb 19-cu əsrin ortalarına qədər iqtisadiyyatda aparıcı elmi qüvvə idi. Klassik Məktəbin ən tanınmış nümayəndəsi və sistemli yanaşması ilə məktəbin digər nümayəndələrindən fərqlənən, Hollandiyada doğulmuş əsilli və və Londonda birjasında brokeri kimi çalışmış işləyən David Rikardo olmuşdur. Rikardo Smitin ilkin fikirlərini və təkliflərini aydın şəkildə, diqqətlə təsvir edilmiş bütöv bir nəzəriyyə halına salmış ilk mütəfəkkir idi.

Rikardo

ORikardo deyirdi ki, dəyərə malik olan bütün məhsullar faydalı olmalıdır. Rikardo həm də əlavə edirdi ki, məhsulun və xidmətin dəyərinin formalaşmasında ona sərf edilən əməklə yanaşı həmin məhsulun və ya xidmətin məhdud olması da rol oynayır.
Bu nəzəriyyə, 19-cu əsrdə Britaniyanın aparıcı fikir məktəbinə çevrildi. Nəticədə, Klassik Məktəb tez-tez Rikardian, və ya Britaniya Məktəbi adlandırılır.
Karl Marks
19-cu əsrin ikinci yarısında iqtisadiyyat elmində inqilab etmək növbəsi Karl Marksa gəldi. Marks əvvəllər qeyd olunmamışAdam Smit, David Rikardo və digərlərinin nəzəriyyələrini daha da genişləndirərək,, tamamilə yeni “əmək-dəyər nəzəriyyəsinə” əsaslanan bütov, qapalı bir iqtisadiyyat nəzəriyyəsi formalaşdırdı. Bu nəzəriyyənin digərlərindən fərqi, demək olar ki, bütün sosial və humaninatar elm sahələrini əhatə etməsində idi.
Marks da məhsul və xidmətlərin sın dəyər formalaşması haqqında fikirləri Adam Smitə fikirlərinə çox yaxın idi. Hər ikisi dəyərinin əmək vasitəsilə formalaşdığına inanırdı. Marks həm də inanırdı ki, istehsal prosesi zamanı müəssisə sahibi heç bir əmək sərf etmədən, əməkdaşlarının istehsal etdiyi məhsulu sataraq, onun (sahibkarın) əməyi olmadan yaradılmış yeni dəyərin bir hissəsini mənimsəözünə götürüryir. Marksa görə, bu, istismardır və təsirləri nəinki iqtisadi, həm də sosial və siyasi reallıqda əks olunur.
Marksın “İistismar” anlayışı sırf iqtisadiyyata aid anlayış olsa da, insanların bir çox davranışlarını izah edirdi. Məsələn, Marks deyirdi ki, cəmiyyətin istismar edən (istehsal alətlərinin sahibi) və istismar olunan (istehsal alətlərindən istifadə edərək, yeni məhsul və xidmətləri yaradan işçilər) siniflərə qruplara bölünməsibölünür. Bazarda kəskin rəqabət sahibkarları məcbur edir ki, onlar qazancın, getdikcə daha çox hissəsini yenidən istehsala yönləndirsinlər. Beləliklə, xərcləri azaltmaq və sərmayəni artırmaq üçün həm özünün, həm də işçilərin maaşını azaltmalıdır. Zamanlaİstismar nəticəsində işçilərin maaşları zamanla azaldığına görə işçilərin, onların alıcılıq qabiliyyəti də azalır. Məhsul və xidmətləri istehlak edən əsas əhali işçi olduğundan, , beləliklə, məhsul və xidmətlərinonların da gəliri azaldığından, ticarət satışı azalır və nəticədə kapitalizm böhranla qarşılaşır. Bir neçə böhrandan sonra isə istismar olunan sinif günahın hansısa ayrıca müəssisə rəhbərliyində olmadığını, bütün sistemin dəyişməli olduğunu anlayır. Sonradan bu ideyalar əsasında sosializm hərəkatı formalaşdı.
Karl Marks öz iqtsadi təhlilini Rikardo və Smitnunin nəzəriyyələsri üzərində hazırlayıb deyə, Marksçı iqtisadi nəzəriyyəyə də Klassik Məktəb ənənəsinin bir parçası kimi yanaşılır.
Neoklassik Məktəb
Marksın nəzəriyyəsinin inkişafı ilə yanaşıəə bərabər, onun nəzəriyyəsi fikirləri ilə razı olmayan iqtisadçılar alternativ fərqli nəzəriyyələr irəli sürürdülərda yeni nəzəri təkliflər verməkdə idilər. 1871-ci ildə britaniyalı Vilyam Stenli Cevons, avstriyalı Karl Menger və fransız Leon Valras adlı üç iqtisadçı bir birindən müstəqil şəkildə, tamamilə yeni nəzəriyyə təklif etdilər. Sonradan “Marjinalist İnqilab” adlanan bu nəzəriyyə Klassik Məktəbin fikirlərini kənara atırdı. Marjinalistlərin fikrincə, dəyərin formalaşmasını məhsul və xidmətə sərf edilən əməklə deyil, bazarda olan tələb və təkliflə izah etmək lazımdır (ilk növbədə oxşar görünsə də, bu fikirlər Merkantilistlərin fikirlərindən fərqlənirdi).
Marjinalistlər yaratdığı nəzəriyyələrMəktəbi daha çox Neoklassik Məktəb kimi adlandırılır. Neoklassik Məktəbin nəzəriyyələrin bir neçə variasiyaları növü (Marşal, Valras, Avstriya, Stokholm və s.) mövcud olsa da, onların hər biri eyni nəzəri prinsiplər üzərində formalaşıb. Bu məktəb çox qısa bir zamanda aparıcı iqtisadi nəzəriyyəyə çevrildi. Neoklassik nəzəriyyə indiki dövrə qədər aktuallığını saxlayır. Onu bəzən “meynstrim,” bəzən “ortodoks,” bəzən isə “ənənəvi” nəzəriyyə adlandırırlar.
Keynez Məktəbi
1930-cu illərin iqtisadi böhranı zamanı Neoklassik Məktəb böhrandan çıxmağın yollarını təklif etməkdə çətinlik çəkirdi. Onların səsləndirdiyi yeganə təklif deyirdilər ki, hökumət bazara müdaxilə etməməlidir və və şərait yaratmalıdır ki, bazar,da tələblə -təklif tarazlaşdıraraq, qanunları qiymətlərin öz özünü tənzimləməsinə şərait yaratmaq idiqiymətləri formalaşdırsın və bununla sın və tələblə təklifi tarazlaşdıraraq iqtisadiyyatı böhrandan çıxarsın. Onların təklifinə riayət edilsə də, işsizlik artmaqda davam edirdi.
1936-cı ildə “Ümumi Nəzəriyyə” adlı işində Con Maynard Keynez, iqtisadiyyat üçün yeni yanaşma, Neoklassik Məktəbin izah etməyə çətinlik çəkdiyi sahələri də əhatə edən yeni nəzəriyyə təklifi ilə çıxış etdi. Qeyd etmək vacidbir ki, Keynez neoklassik ideyaların əvəzlənməsini təklif etmirdi. Onun fikrincə, həmin məktəbin nəzəri fikirləri doğru idi. Amma, Keynez əlavə edirdi ki, neoklassiklərin fikirləri tam deyil. Daha dəqiq olsaqdesək, Neoklassik Məktəb iqtisadiyyatım mikro səviyyədə (bazar, xüsusi bir məhsulun və ya xidmətin qiymətinin formalaşmasıqiymət, istehsalın fərdi təşkili, distribusiyaşirkətlər və s.) olan mövzularını yaxşı izah etsə də, makro səviyyədə (ümumi bazarda davranışlar, Üümumi dDaxili mMəhsulu, inflasiya, işsizlik) olan mövzuları izah etməkdə çox zəif idi.
Buna görə də Keynez iqtisadiyyatı hər iki səviyyədə izah edə biləcək Ümumi Nəzəriyyə təklif etdi. Beləliklə, neoklassiklərin ideyaları üzərində “mikroiqtisadiyyat,” Keynezin ideyaları əsasında isə “makroiqtisadiyyat” formalaşdı.
Keynez deyirdi ki, insanların pulu nəyə xərcləməsi onların gəlirlərini dəyişdirmir. Amma, dövlətin pulu necə xərcləməsi iqtisadi artımı şərtləndirir və insanların güzaranına birbaşa təsir edir. Keynez əlavə edirdi ki, böhran zamanı dövlət, büdcə siyasəti və pul siyasəti vasitəsilə gəlirlərinə nəzarət edərək iqtisadi artımı stimullaşdırmalıdır.
Keynezin inqilabinəzəriyyəsi yalnız iqtisadiyyatda deyil, real dünyada da böyük dəyişikliklərə səbəb oldu. Hökümət və iqtisadiyyat arasında münasibətlər kökündən dəyişildi. Doğrudur, Bbu dəyişikliklərin əksəriyyəti onsuz da təbii olaraq baş verməkdə də idi., . AaAmma Keynezin ideyaları həmin dəyişiklikləri nəzəri bünövrə ilə təmin etmiş oldu.
Avstriya Məktəbi
Keynezin nəzəriyyəsi dövlətin iqtisadiyyatda iştirakını artırdı. Onlarla Avropa ölkəsi İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Sosial Rifah Dövləti yaradaraq dövlətin iqtisadiyyatda payını tarixdən misli görünməmiş qədər artırmışdı. Həmin dövrdə dövlət müdaxiləsinin yanlış olduğunu deyən və NeoKlassik məktəbə bağlı olan Avstriya İqtisadiyyat Məktəbi formalaşır.
Məktəbin ən məşhur nümayəndəsi Fridrix Hayek deyirdi ki, dövlət, təhsil kimi ictimai xidmətləri təmin etməli olsa da, dövlətin hökumətin daha dərin müdaxiləsi bazarda tələb-təklif tarazlığını pozur və iqtisadi səmərəliliyi azaldır., bBeləliklə, dövlətin müdaxiləsi, böhranın baş verməsinin və dərinləşməsinin əsas səbəbkarıdır. Hayek deyirdi ki, heç bir mərkəzləşmiş güc strukturu eyni zamanda müxtəlif bazarlarda müxtəlif məhsul və xidmətlərin qiymətini bilə bilməz. Bilməyə cəhd etsə də, və bu məlumat dövlətə gecikmiş şəkildə çatır. Nəticədə, istənilən aktiv iqtisadi siyasət gecikmiş olur və ona görə də, ziyanlıdır.
Mikro və Makro İqtisadiyyat
Post müharibə dövründə (1945-1970-lər) iqtisadiyyatın bu iki qolu davamlı olaraq inkişafda idi. Mikroiqtisadiyyatda neoklassiklərin ideyaları, makroiqtisadiyyatda isə Keynezin ideyaları dominantlıq edirdi. Əksər iqtisadçıları bu bölgü qane edirdi. Amma iki, bir-birindən fərqlənən iqtisadi məktəblərin yan-yana inkişafından razı olmayanlar da var idi. Onların əsas arqumenti bəzi mövzularda bu məktəblərin bir-biri ilə kəskin şəkildə uyğunlaşmayan yanaşmalarışmayan fikirlərimaması i idi.
1960-cı və 1970-ci illərdə mikro səviyyədəki Neoklassik nəzəriyyə ilə makro səviyyədəki Keynezi makroiqtisadian nəzəriyyəsini bir araya gətirmək cəhdləri olsa da, sonrakı dövrdə iqtisadiyyatda yaşanan çətinliklər bu iki məktəb arasında gərginliyi daha da artırdı. .
Bir tərəfdən Neoklassik Nəzəriyyədən imtina edilərək, iqtisadiyyatın mikro səviyyəsində izahının Klassik Nəzəriyyəyə etibar etməsini təklif edən, Keynezian nəzəriyyəyə yaxın olan Kembric Məktəbi (aparıcı sima – Coan Robinson), digər tərəfdən isə Keynezin fikirlərinə tam olaraq imtina edilərək, iqtisadiyyatın makro səviyyəsində izahını Neoklassik Məktəbə etibar edilməsini təklif edən Çikaqo Məktəbi (aparıcı sima – Milton Fridman) inkişaf edirdi.
1970-ci illərdə debatlar müzakirələr daha çoxdaha da sərtləşməkdə idi. Buna baxmayaraq, iqtisadi reallıq dövrün tələbinə müvafiq nəzəriyyənin müəyyən edilməsinə təsir etdi. Belə ki, 1970-ci illərdə Keynezian nəzəriyyəsininnin izah etməkdə çətinlik çəkdiyi fenomen ilə - eyni zamanda baş verən yüksək işsizlik və yüksək inflyasiya ilə yadda qaldı. Keynezian nəzəriyyəsinin tərəfdarları iddia edirdilər ki, inflasiyanın səbəbi sərt əmək bazarında işsizliyin azlamasıdır ididır və kütləvi işsizlik ümumi qiymət səviyyəsinin artması ilə (inflasiya) deyil yox, əksinə, azalması ilə (deflasiya) ilə müşaiyət edilməli ididir.
İqtisadi reallıq Keynez ian nəzəriyyəsinin təfəfdarşrlarının mövqeyini zəiflətdi. Bu zaman Milton Fridmanın Monetarist nəzəriyyəsi “meydanı ələ aldı.” Nəticədə, 1980-ci illərdən sonra ilk növbədə Qərbdə, ardınca bütün dünyada dövlətin bazara müdaxiləsinin azlaması və qlobal korporasiyaların rolunun artaraq, sürətli qloballaşma təşviq edən neo-liberal hərəkat yarandı.
İqtisadiyyat bu gün

2008-ci il Maliyyə böhranından sonra yenidən dövlətin iqtisadiyyatda aktiv iştirakını təbliğ edən nəzəriyyələr yenidən aktuallaşmağa başlayıb. Hazırda bir çox universitetlərdə iqtisiadi nəzəriyyə dərslərinəə müasir makro və mikroiqtsiadiyyat dərslərilə ilə yanaşı, Siyasi İqtisad, İqtsiadi Fikir Tarixi kimi dərsləri də tədris edirlər.

Digər tərəfdən, iqtisadiyyatın sosiologiya, psixologiya, siyasi nəzəriyyə, fəlsəfə və digər elm və humanitar sahələri əhatə edən çoxşaxəli bir elmə çevrilməsi baş verməmkədədir. Konsensus budur ki, bazar cəmiyyətdən kənarda mövcud ola bilməz və iqtisadiyyat elmi də cəmiyyəti öyrənən digər elmlərdən təcrid olunmamalıdır.

İqtisadiyyatı nə üçün öyrənməliyik?

İqtisadiyyatı öyrənməklə biz təkcə ətrafda baş verən ictimai prosesləri izah edə, müxtəlif hadisə və proseslər arasında əlaqələri görməklə kifayətlənmirik. Biz həmçinin, son 300 ildə dünyada baş verən elmi tərəqqinin fonunda inkişaf etmiş bir sahənin yeniliklərini, və bu sahənin mütəfəkkirlərinin fikirlərini öyrənirik. Bu isə, bizim fərd olaraq inkişafımızı, cəmiyyətimizi daha yaxşı anlamağımızı, onun üzləşdiyi çətinliklərə cavablar axtarmağımızı tapmağımızı və bunun üçün ictimai müzakirələr açmağımızı şərtləndirir.