Iqtisodiyot nazariyasi

2.2 Korxonada mehnat resurslari tarkibi va foydalanish unumdorligi
Hozirgi sharoitda mehnat samaradorligi strategiyasi va taktikasini ishlab chiqarishda mehnat faoliyati jarayonlari mazmunini tahlil va sintez qilishga asoslanishi lozimki, u amalda mehnat munosabatlarini ifodolavchi ko’rsatkichlardan samarali foydalanishni nazarda tutadi.
Ishlab chiqarish korxonalardagi mehnat ko’rsatkichlarini alohida ko’rsatkichlar bo’yicha bo’limlarga bo’lib tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Korxonaning asosiy ko’rsatkichi – bu ishlab chiqarilgan mahsulotning hajmidir. Mahsulot hajmini faqatgina mehnat unumdorligini oshirish bilan emas, balki ishchilar sonini ko’paytirish yo’li bilan ham oshirish mumkin. Bunda mehnat unumdorligi ko’rsatkichi asosiy ko’rsatkich bo’lib hisoblanadi.
Mehnat unumdorligini tahlil qilish jarayonida uning o’zgarishga ta’sir etuvchi omillarning ta’sir darajalarini va shart-sharoitlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Mehnat unumdorligi – rivojlanib boruvchi ko’rsatkichdir. U ko’pgina sabablar va omillar ta’sirida doimiy ravishda o’zgarib turadi. Ulardan ayrimlari mehnat unumdorligi darajasi va o’sishiga mehnat jarayonidagi mavjud sharoit ham ta’sir ko’rsatishi mumkin. shart-sharoitlar qulay bo’lsa, u yoki bu 49 omilning ta’sir etishini kuchaytiradi. yoki aksi bo’lsa, bu ta’sirni zaiflashtiradi. Masalan, tabiiy iqlim sharoitlaridagi qishloq xo’jaligidagi mehnat natijalariga va uning unumdorligiga jiddiy ravishda ta’sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarish vositalarining mulkchilik shakllari bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy-shart sharoitlar, hamda ishlab chiqarish munosabatlari bilan bag’liq bo’lgan shart-sharoitlar boshqa bir xil sharoitda mehnat unumdorligiga jiddiy ravishda ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Mehnat unumdorligi darajasi va uning dinamikasiga kupgina omillar ta’sir qiladi. Omillar deb mehnat unumdorligining o’zgarishi ta’sir ko’rsatadigan harakatlantiruvchi kuchlar yoki sabablarga aytiladi. Ulardan ayrimlari mehnat unumdorligining ortishiga yordam bersa. boshqalari unumdorlikning pasayishiga sabab bo’lishi mumkin. Omillarning birinchi guruhiga mehnat unumdorligini kuchining ortishi, mehnatning va ishlab chiqarishning tashkil etishning, mehnatkashla ijtimoiy sharoitining yaxshilanishi: ikkinchi guruhiga tabiiy sharoitlarning noqulay ta’sir etishi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi kamchiliklar, ijtimoiy sharoitdagi salbiy elementlarning yomon ta’siri kiradi.
Ayrim korxona yoki tashkilot darajasidagi omillarni ichki va tashqi turlarga bo’lish mumkin. Ichki omillarga korxonaning texnika bilan qurollanish darajasini, ishlayotgan texnalogiyaning samaradorligi, mehnat va ishlab chiqarishning energiya bilan ta’minlanishi darajvsi bilan tadbiq etilayotgan rag’batlantirish tizimining ta’sirchanligini, kadrlarga ta’lim berish va ularning malakasini oshirishni, kadrlar tarkibining yaxshilanishini va korxona jamoasi hamda uning rahbarlariga bog’liq bo’lgan barchalari kiradi. Tashqi omillarga davlat buyurtmalari va bozordagi talaba hamda taklifning o’zgarishi munosabati bilan mahsulot hillari va ularning sermehnatlik darajasining o’zgarishi; jamiyat va mintaqalarni ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlari; boshqa korxonalar bilan kooperasialashuv darajasi, moddiy texnika ta’minotining pishik puhtaligi, tibbiy shart-sharoitlar va hokazolar.
Barcha omillarni o’z ichki mazmuni va mohiyatiga ko’ra 3 asosiy guruhga: moddiy-texnika omillari, tashkiliy va ijtimoiy-iqtisodiy omillarga birlashtirish qabul qilingan. Mehnat unumdorligini oshirishning moddiy asosi fan, texnika va texnalogiyani rivojlantirish, ularning yutuqlarining ishlab chiqarishga joriy etishdir, shuning uchun ham moddiy-texnika omillari guruhini odatda etakchi va qolgan barcha omillarni belgilovchi guruh deb qaraladi.
Mehnat unumdorligini oshirishning moddiy-texnika omillariga fan-texnika taraqqiyotining uzluksiz rivojlantirish asosida mehnatning texnika va energiya bilan ta’minlanishini oshirish kiradi. Ishlab siqarishda fan-texnika taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari quyidagilardir: ishlab chiqarishning avtomatlashtirishga o’tish munosabati bilan uni mexaniyazasiyalash; mehnatning energiya bilan ta’minlanishini oshirish asosida mashina va asbob-uskunalar quvvatining ortishi; ishlab chiqarishni energiyalashtirish; sanoat va qishloq xo’jaligini bir qancha tarmoqlarida ishlab chiqarishni kimyolashtirish; butunlay yangi texnologiyalarni (ular ishlab chiqarish intensivligini oshirishni ma’minlaydi va jonli mehnat sarfini keskin qisqartiradi); ishlab chiqarishga material sarflanishining pasayishi va moddiy resurslarning tejalishi; mashinalar va asbob-uskunalar ixtisoslashuvining chuqurlashuvi va shu kabilar, energiyaning yangi qudratli manbalari – atom ichki geomctrial kosmik va hokazo turlarining o’zlashtirilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Mehnat unumdorligining o’sishiga doir tashkiliy omilarga korxonalar, tarmoqlar va umuman halq xo’jaligida ishlab chiqarishni tashkil etish kiradi. Xususan korxonalarni mamlakatimiz xududlar bo’yicha joylashtirish, mamlkat ichida, ham chet el mamalakatlar bilan tarnsport aloqalarini yo’lga qo’yish, korxonalarni ixtisolslashtirish va ularni keyinchalik kooperasiyalashuvi, moddiy texnika, energiya ta’minoti ta’mirlash xizmati ko’rsatish va hokazolar katta ahamiyatga egadir. Korxonalar ichida ishlab chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishiga doir muhim vazifalar quyidagilardir: rivojlanayotgan bozorning istiqbolli ehtiyojlarini hisobga olgan haolda rivojlantirish sifatini oshirish; ishlab chiqarishni tashkiliy-texnik jixatdan tayyorlashni tashkil etish; yangi texnika va texnologiyani o’z vaqtida joriy qilish; ishlab turgan asboblarni zamonaviylashtirish; mashinalar, mexanizmlar, asbob uskunalar, aparatlarni joriy va kapital ta’minlashni tashkil etish, shuningdek, korxona ichida moddiy-texnika ta’minotini tashkil etish.