Iqtisodiyot va servis

2.Makroiqtisodiy o’sishni ta’minlashda mahsulot eksporti salohiyatini yanada jadalashtirish mexanizmlari

O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohatlarining asosiy maqsadi bo‘lib unga iqtisodiyotning turli tarmoqlarini jumladan. Tadbirkorlikda sanoatni rivojlantirish orqali amalga oshirish mumkin. Sanoatni rivojlantirish asosida aholi turmush darajasini oshirishda bir qator tadbirlarni amalga oshirish orqali erishiladi. Bularga sanoat korxonalarida tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, korxonalarni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash ya’ni ishchi o‘rinlari yaratish, kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish korxonalarga investisiya kiritish va aholining bo‘sh pul mablag‘larini sohani rivojlantirishga jalb etish kabilar kiradi.

Sanoatda tadbirkorlikni rivojlantirishning muhim ustuvor yo‘nalishi tarmoqda sohadagi tarkibini o‘zgarishlarni amalga oshirish hisoblanadi. Tarkibiy o‘zgarishlar iqtisodiyot va uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan qolgan nomutanosibliklarni yumshatish yoki bartaraf etishga yo‘naltirilgan tadbirlardir. Iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini o‘zgartirish milliy manfaatlarni ta’minlovchi, iqtisodiy o‘sishga yo‘l beruvchi va aholi farovonligini ishishga olib keluvchi yangicha ishlab chiqarish tuzilmasi yaratilishidir.
Bugungi kunda sanoatni modernizatsiya qilish, texnika va texnologik yangilash, uning raqobatdoshligini keskin oshirish, eksport salohiyatining yuksaltirishga qaratilgan muhim ustuvor loyihalarni amalga oshirish bo‘yicha dastur ishlab chiqmoqda. Buxoro viloyatida sanoat korxonalarini modernizatsiyalash bo‘yicha tarmoqning hududiy dasturi ishlab chiqilib unda etakchi sanoat tarmoqlarini texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash ishlab chiqarishni zamonaviy andazalariga o‘tish, tejamkor va samarali texnologiyalarni qo‘llash tadbirlari amalga oshirilmoqda.
Mamlakatimiz sanoatida tarkibiy o‘zgarishlar davom ettirilishi barqaror va mutanosib iqtisodiy o‘sishni ta’minlash sanoat korxonalari raqobatbardoshligini oshirish hamda jadal taraqqiyotga erishishi muhim omili hisoblanadi. Iqtisodiy nochor ahvoldagi korxonalar faoliyatini yaxshilash yo‘nalishlaridan biri ularning tarkibiy tuzilishini diversifikatsiyalash mazkur korxonalar boshqa tarmoqlar mahsulot ishlab chiqarishni va xizmat ko‘rsatishlarini o‘zlashtirib, boshqa tarmoqlar bilan faoliyatini muvofiqlashtirish lozim.
O‘zbekistonda tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha olib borilayotgan chora- tadbirlar samaradorligi haqida gapirganda ularning eng muhim masalalarga yangi ish o‘rinlarini yaratish va aholi turmush darajasini yanada oshirishda yo‘naltirilganligini alohida takidlash lozim.
Tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan tadbirlar samaradorligi faoliyat tarkibiy tuzilishini diversifikatsiya qilish jarayonida yirik sanoat korxonalari bilan tadbirkorlikni aloqalari asosidagi kasanachilik va boshqa turdagi faoliyatni rivojlantirish bilan bog‘liq.
Tadbirkorlikda kichik biznesni rivojlantirish sanoat korxonalari samaradorligi asosida aholi turmush darajasini oshirishning muhim tadbirlaridan biri bo‘lib u bir qator iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qiladi.
Sanoat korxonalari samaradorligini oshirish asosida aholi turmush darajasini yaxshilash tadbirlaridan yana biri sanoat sohasida kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish hisoblanadi.
Mamlaktimizda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning barqaror sur’atlarini ta’minlash, tadbirkorlik subyektlari faoliyatini qo‘llab-quvvatlashda moliyaviy jihatdan ko‘maklashish, jumladan, kreditlar ajratishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu boradagi ma’lumotlardan ko‘rinadiki, mamlakatimizda 2016 yilda iqtisodiyotning real sektoriga yo‘naltirilgan kreditlarning umumiy hajmi 2015 yilga nisbatan 25,1 foiz ko‘payib, 2017 yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra, 53,4 trillion so‘mga etdi.
O‘zbekistonda investision faoliyatini rivojlantirishning hududiy xususiyatlarini e’tiborga olib, mintaqalarni tabiiy va mehnat resurslari mavjud ishlab chiqarish salohiyati, ishlab chiqarishning ixtisoslashishiga moyilligi va infratuzilmani hisobga olib hududiy konsepsiyalar ishlab chiqilmoqda. Bu davlat tomonidan hududlar hayot darajasini tenglashtirish orqali yagona investision siyosat yuritilayotganini bildiradi. Investisiya kiritish bo‘yicha xorijiy davlatlar tajribasi ko‘rsatadiki ishlab chiqarishni og‘ir texnologik liniyalar bilan emas, balki qisqa va tez yangilanadigan bozor talablarini tez o‘zlashtira oladigan “egiluvchan” ishlab chiqarish liniyalari bilan qurollantirish ustuvor yo‘nalish bo‘lib bormoqda.
Mamlakatimiz jahon bozoridagi raqobatbardoshligini oshirish va mavqeni mustahkamlashda yo‘naltirilgan tarkibiy o‘zgarishlar va yuksak texnologiyalarga asoslangan zamonaviy tarmoqlar va ishlab chiqarish sohalarini jadal rivojlantirish siyosati asosiy ustuvor yo‘nalish sifatida izchil amalga oshirilmoqda. Bu jarayon ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish va mamlakatimizdagi xom ashyo resurslariga boy mavjud manbalardan oqilona foydalanish asosida yuqori qo‘shimcha qiymatga ega bo‘lgan yuksak texnologik mahsulotlarni ishlab chiqarishni ta’minlaydigan istiqbolli iqtisodiyot tarmoqlarini vujudga keltirishni nazarda tutadi. Prezidentimiz ta’kidlagalaridek “2013 yil va yaqin kelajakka mo‘ljallangan dasturimizni amalga oshirishda iqtisodiyotimiz va uning etakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik hamda texnologik yangilashni jadallashtirish va uning ko‘lamini kengaytirish, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish markaziy o‘rin tutishi darkor.
2016 yilda Respublikada asosiy kapitalga kiritilgan insestitsiyalarning umumiy miqdori 16,6 mlrd. AQSH dollari miqdorida yoki 2015 yilga nisbatan 2,6 foizga ko‘p investisiyalar yo‘naltirildi.
Diagramma ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, korxonalarni modernizatsiya qilish texnologik va texnik jihatdan qayta jihozlashga ajratilgan investision kreditlar hajmi 2009-2016 yillarda 5 barobardan ziyod o‘smoqda.
Bank tizimi tomonidan amalga oshirilgan qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirish va tadbirkorlikka yanada keng erkinlik berish chora-tadbirklari natijasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga ajratilgan kreditlar hajmi 2015 yilga nisbatan 1,3 barobar ko‘payib, 2017 yilning 1 yanvar holatiga 15,9 trln.so‘mga etdi.
Harkatlar strategiyasi Dasturida belgilanishicha, 2017 yil davomida tijorat banklari tomonidan ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va kengaytirish hamda ularning ishlab chiqarish faoliyati uchun xom ashyo va materiallarni sotib olishda moliyaviy resurslarga bo‘lgan talablarni qondirish maqsadida iqtisodiyot hamda kichik biznes sohasi subyektlarini kreditlash hajmini 1,2 barobar oshirish yuzasidan kompleks chora-tadbirlar amalga oshiriladi.
Ushbu tadbirlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va kengaytirish hamda ularning ishlab chiqarish faoliyati uchun xom ashyo va materiallarni sotib olishda moliyaviy resurslarga bo‘lgan talablarini qondirish imkonini beradi.
Sanoat ishlab chiqarishda investisiyalardan (kapital qo‘yilmalardan) foydalanishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilar hisoblanadi:
yangi qurilish;
korxonani kengaytirish va qayta rekanstruksiyalash;

ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish va texnik jihatdan qayta qurollantirish;

harakatdagi quvvatlarni takomillashtirish.

Yangi qurilishda yangi maydonlarda maxsus ishlab chiqarilgan loyihalar asosida quriluvchi korxona, bino, inshoot va qurilmalar mansubdir. Faoliyat yuritayotgan korxonani kengaytirish qo‘shimcha ishlab chiqarish majmualarining navbatdagi qismlarini yangi loyiha asosida qurish yoki asosiy, qo‘shimcha, yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarishning amaldagi sexlarini kengaytirish yoki qurishni anglatadi. U asosan faoliyat yuritayotgan korxona hududida yoki unga tutash maydonlarda amalga oshiriladi.

Qayta tiklash – bu, faoliyat yuritayotgan korxonani ma’naviy va jismoniy eskirgan qurilma va asbob-uskunalarni ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, texnologik bo‘g‘inlar va yordamchi xizmatdagi nomutanosibliklarni yuqotish yo‘li bilan almashtirish yordamida to‘liq yoki qisman o‘zgartirishni anglatadi. Qayta tiklashda eski sexlar o‘rnida yangi sexlar qurishga ruxsat beriladi.
Texnik qayta qurollantirish alohida ishlab chiqarish turlarini zamonaviy talablarga asosan yangi texnika va texnologiyalarni kiritish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, eskirgan qurilma va uskunalarni yangilash va almashtirish ishlab chiqarish tuzilmasi va tashkil etilishini yaxshilash yo‘li bilan korxonaning texnik darajasini o‘shirish bo‘yicha chora-tadbirlar majmuasidir. U ishlab chiqarish intensivligini kuchaytirish, ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini yaxshilashga yo‘naltirilgan.
Moliyaviy resurslar va er tanqisligi sharoitlarida, ikkinchi tomondan esa mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan unumliroq foydalanish uchun yangi qurilishni nisbatan cheklangan holatda, asosan juda zarur hollardagina amalga oshiriladi. Shu sababli bugungi kunda investisiyalarning eng ko‘p tarqalgan yo‘nalishlari sifatida, umuman olganda yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarishni ham ko‘zda tutuvchi mavjud ishlab chiqarishni kengaytirish, qayta tiklash va texnik jihatdan qayta qurollantirishni ko‘rsatish mumkin. Sanoatda yangi korxonalarni qurish hamda mavjud ishlab chiqarish korxonalarni kengaytirish va qayta tiklashga yo‘naltiruvchi kapital qo‘yilmalar asosan quyidagi xarajatlarni o‘z ichiga oladi:

qurilish-montaj ishlari xarajatlari;

mashina va uskunalar sotib olishga sarflanuvchi xarajatlar;

loyiha-qidiruv va boshqa ilmiy ishlanmalarga sarflanuvchi xarajatlar.

Kapital qo‘yilmalarning yuqoridagi turlari investisiyalarning texnologik tuzilmasini tavsiyalaydi. Hozirgi paytda mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirishda yo‘naltirilayotgan kapital qo‘yilmalar hajmi ancha oshib, o‘tgan yilga nisbatan ularning o‘sish suratlari 9,6 foizni, shuningdek xorijiy investisiyalar va jalb qilinadigan kreditlar hajmi 11,3 foizga o‘sib 3,7 milliard dollardan oshadi. O‘zlashtirilgan investisiyalar doirasida 2016 yilda qiymati 5,2 milliard dollorlik 164 ta yirik ishlab chiqarish ob’ektlari ishga tushirildi.

Birinchi darajali e’tibor mamlakatimiz iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish bo‘yicha dastur tayyorlash va uni amalga oshirishga qaratishi zarur. Bu maqsadning dolzarbligi ahamiyati avvalo shu bilan belgilanadiki, biz o‘rta muddatli istiqbolda iqtisodiyotimizning rivojlangan demokratik davlatlar darajasida olib chiqishni hozirgi bosqichdagi bosh strategik vazifa sifatida qo‘yilgandir.
Raqobatdosh iqtisodiyotni shakllantirmasdan, pirovard natijada esa raqobatdosh mamlakatni barpo etmasdan turib, biz qabul qilgan mamlakatimizda demokratik islohatlarni chuqurlashtirish va barqarorlik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida ko‘zda tutilgan maqsadli vazifalarni amalga oshirmasdan turib, bu haqda jiddiy so‘z yuritish mumkin emas