Iqtisodiyot va servis

Hozirgi axborot texnologiyalari rivojlangan bir zamonda O‘zbekistonda onlayn bozorlar yo‘q hisobida desak bo‘ladi. Ya’ni, ulgurji-ko‘tara mahsulotlar sotiladigan onlayn bozorlar yo‘qligi ham muammo sanaladi.
Telegramdagi e’lon beruvchi bir nechta kanallar esa, bu davlat strukturasi darajasidagi axamiyatli platforma emas. Buni muammo sifatida ikkilamchi tartibda sanab o‘tamiz.
Endi shu ikkilamchi muammoga qisqaroq tarzda qo‘shimcha izoh berib o‘tsam. Ya’ni, bu muammo dehqonlar bilan yoki umuman olganda, ishlab chiqaruvchilar bilan bog‘liq masala haqidadir.
Shu o‘rinda logistika xaqida ham biroz ma’lumot berib o‘tish kerak. Logistika deganda ko‘pchilikning oddiy tasavvurida yuklarni uzoq va yaqin manzillarga tashuvchilar gavdalanadi. Aslida esa, logistika butun bir tarmoq, bog‘lanish demakdir.
Misol uchun, bizni mamlakatimiz sharoitini oladigan bo‘lsak, men kabi tadbirkor bilan ekin yetishtiradigan dehqon o‘rtasida bevosita o‘zaro bog‘lanish, ya’ni logistika yo‘q.
Mamlakat ichi bo‘ylab eksportbop mahsulotni izlanar ekan, men kabi tadbirkorlar shunday mahsulot yetishtirgan dehqonni izlab topishi kerak bo‘ladi. Ko‘pincha bunday dehqonlarni izlash davomida, albatta, o‘rtada dalollarga duch kelaman. Ya’ni, o‘rtada turib o‘zining ozmi-ko‘pmi foydasini qo‘shadigan uchinchi, to‘rtinchi ob’yektlar turib qoladi.
Bu esa mahsulotning narxi sun’iy ravishda oshishini anglatadi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tganimdek, biz jahon bozoriga narxi va sifati bilan raqobatlasha oladigan mahsulotlar taklif eta olishimiz kerak va shundagina eksport haqida bemalol gapirishimiz mumkin bo‘ladi.
Endi, agar biz eksportni rivojlantirmoqchi bo‘lsak, bozorning zamonaviy infrastrukturasini shakllantirishimiz kerak. Va, haqiqatan, jahon bozoriga O‘zbekiston mahsulotlarini sotmoqchi ekanmiz, mamlakatda onlayn qidiruv bozorlar bazasini shakllantirishimiz kerak bo‘ladi.
Bugun bizda barcha sohadagi ishlab chiqaruvchi va eksportyorlarni o‘zaro birlashtiradigan, konstruktiv tarzda yondashib ishlab chiqilgan loyihaga ehtiyoj bor.
Ayni vaziyatimizni misol qilib oladigan bo‘lsak, masalan, o‘zim arzon va kerakli mahsulotni topishim uchun hozirda ijtimoiy tarmoqlarning turli telegram kanallari, saytlaridan foydalanishga majburman. Ularni har birini ochib qidirish ham gohida qiyinchilik tug‘diradi. (Ustiga-ustak bularni orasida rasmiy maqomga ega bo‘lmagan, insofsiz tovlamachilari ham uchrab turadi).
Mana, qo‘shni Qozog‘istonni olaylik, u yerda “Flagma” deb nomlangan loyiha bor (Qozog‘istonliklarning ushbu loyihasi men ta’kidlab o‘tgan mahsulotlar onlayn bozori bazasi bo‘lib, ancha qulay hisoblanadi).
O‘zbekistonliklarda bu kabi loyihalar bo‘lmagani uchun, o‘z-o‘zidan ma’lumki bunday vositalardan foydalanishmaydi. Ya’ni, bizning oddiy eksportyorlarimizning aksariyati kerakli mahsulotni mamlakat ichidan o‘zlari bilgan yo‘l bilan izlashadi.
Odatda faqat shu soha bilan shug‘ullanuvchi odamlar orqaligina, oddiy so‘rab-surishtiruv yo‘li bilan qidirishadi. Masalan, falon joyda, falonchi degan odamda shu mahsulot bor ekan, deyishadi. O‘sha joyni topib, o‘sha mahsulotni olib ketishadi. Vaholanki, boshqalarda xuddi shunday mahsulotni, balki sifati jihatidan undan ham yaxshiroq, nisbatan arzonroq bo‘lgani ham bordir.
Afsuski, bu xaqida ma’lumot bo‘lmagani uchun, faqat o‘sha so‘rab-surishtirgan joyidan olishga majbur bo‘ladi va shunday ko‘nikma hosil bo‘ladi.
Tarjumon.uz: Demak, eksport uchun kerakli bo‘lgan mahsulotni topish bilan bog‘liq ikkinchi muammo, bu eksportyorlar uchun zamonaviy sharoitlarning yaratilmagani ekan desak bo‘lar ekanda?
S.Ortiqov: Albatta bo‘ladi. O‘z navbatida, bu oddiy muammoni mahalliy hokimiyatlar darajasida hal etish mumkin. Chunki, ularda o‘z hududlari bo‘yicha barcha ma’lumotlar mavjud bo‘ladi. Afsuski mahalliy hokimiyatlarimizning bu boradagi zamonaviy yondashuvlarini hozircha kuzatishga muvofaq bo‘lmadik.
Vaholanki, o‘sha mahalliy hokimiyatlar tomonidan mahsulotlarning moddiy bazasini, ya’ni qayerda, qanday, qancha miqdorda va narxdagi mahsulotlar borligi xaqidagi ma’lumotlar bazasini yaratish uchun hech qanday to‘siq mavjud emas.
Masalan, ular oddiy qilib, falon fermer xo‘jaligida shuncha mahsulot bor, boshqa fermerda yana ma’lum boshqa bir turdagi xom ashyo mahsuloti bor va falonchi parranda fabrikasida shuncha tuxum bor v x.k. kabi rasmiy ma’lumotlar bazasini yaratib qo‘yishi murakkab va katta mablag‘ talab etadigan ish emasku?!
Misol tariqasida aytib o‘taman, Afg‘oniston, Suriya, Iordaniya kabi mamlakatlar bizning mamlakatdan juda ko‘p marotaba tuxum mahsulotlarini import qilib olib ketgan yoki bizdan eksport qilingan.
Yana, Turkiya shu yilning o‘zida bir necha ming tonna piyoz mahsulotini bizdan import qildi. Lekin, o‘zim guvoh bo‘lganim, ularga mahsulotlarni topish juda-juda qiyin bo‘ldi.
Mahsulotni topish bilan bog‘liq muammo borligi sabab, kerakli mahsulotni topgan joylarimiz ham narxni sun’iy ravishda oshirib yubordi. Bunday xolatlar ko‘p bulganligi bois xorijiy savdogarlar bizning bozorlarimizdan emas balki, Qozog‘iston bozorlaridan mahsulotlar harid kilishni qulay va afzal ko‘rishmoqda.
Albatta, aytishlari mumkin, ahir OLX sayti borku, istalgan mahsulot topish mumkin bo‘lgan, deya. Afsuski, OLX saytida eksportyorlar uchun kerakli mahsulotlar va ular uchun kerakli bo‘lgan ma’lumotlar topilmaydi. Asosan maishiy ehtiyojlar uchun mo‘ljallangan, ko‘proq chakana turdagi mahsulotlarni sotadigan maydoncha deb qarash mumkin.
Bizga shu kabi, faqat nisbatan kattaroq platforma doirsida ishlaydigan dastur zarur. Faqat u O‘zbekistonda mavjud va ishlab chiqariladigan barcha turdagi mahsulotlarni ichki bozorida va tashqi bozoriga eksport qilishga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak.
Bu dastur shunday bo‘lishi kerakki, dunyoning istalgan mamlakatidan turib ushbu bazaga kirish imkoniyati bo‘lib, o‘sha yerdan turib to‘g‘ridan- to‘g‘ri shartnomalar tuzish mumkin bo‘lsin. Ya’ni, o‘sha bazada sotuvchi eksportyorning barcha koordinatalari ko‘rsatilgan bo‘lishi va u bilan bevosita xorijliklar ham bog‘lanishi uchun imokniyat bo‘lsin. Yoki boshqacha tushuntirganda, ularning logistiklari o‘zlari kelib, mahsulotni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rib, olib ketadigan darajada sharoitlarni yaratishimiz kerak.
Misol uchun malayziyaliklar mendan 5 ming tonna mosh so‘ragan. Bu esa 250 dona konteyner degani. Tasavvur qilayapsizmi, shuncha miqdordagi mahsulot sotilganidan keyin, qancha miqdorda valyuta kirib kelishini?
Lekin, ularda O‘zbekistonda mosh borligini ko‘rsatadigan, ya’ni ma’lumot beradigan baza bo‘lmagani tufayli, bizda biror bog‘lanadigan kontaktlar bo‘lmagani sababli mosh yetishtirilib, sotilishini bilishmaydi. Mana shu ikkinchi muammoni oqibati.
Mosh, loviya, fasol kabi mahsulotlarni asosan afg‘on savdogarlar egallashgan. Aslida Afg‘onistonda katta hajmda bu kabi mahsulotlarni topish qiyin. Lekin, ular o‘rtada turib sotishda juda ishbilarmonlik va ustomonlik qilishmokda.