İrade hüRRİyeti ve imam maturiDİ 4

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

İMÂM MÂTÜRÎDPDE İRÂDE ve KADER

HAYATI ESERLERİ VE EKOLÜ

A. Hayatı

Kısaca Ebû Mansûr el-Mâtürîdî diye bildiğimiz Ebû. Mansûr Mühammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî, Mâverâünnehir'deki Semerkand şehrinin yakınlarında Mâ-türîd veya Mâtürit kasabasında doğmuştur.⁷⁸⁵ Doğum tarihi konusunda kaynaklarda pek sarih bilgi bulunmamakla bir­likte bütün tarihçilerin hemen hemen ittifak ettikleri vefat tarihi 333/944 ne bakarak bir asra yakm hayatının takriben 238/852 yıllarında⁷⁸⁶ veyahut da 256/870 civarında⁷⁸⁷ başladığı tahmin edilmektedir. Bu tahminde 248/862 tarihinde vefat eden hocası Muhammed b. Mukâtil er-Râzî'ye talebelik ede­bileceği makul bir yaş haddi düşüncesi rol oynamaktadır.⁷⁸⁸

Taraftarlarınca «'alemü'1-hüdâ (hidâyet sancağı), «imâmü'1-hüdâ» (hidâyet önderi), «imâmü'l-mütekellimîn» (kelâmcılarm lideri) gibi lakaplarla anılan⁷⁸⁹ İmâm el-Mâtü-rîdî, çevresinde o derece sevilmiş ve ün bırakmış olmasına rağmen ne gariptir ki bir çok tabakat ve mezhepler tarihi kitaplarında isminden bahsedilmeyen bir kişi durumunda bırakılmıştır. ⁷⁹⁰

İbnu'n-Nedim'in el-Fihrist'inin 378/988 de yazıldığı, eş-Şehristânî'nin 548/1153 de vefat ettiği, İbn Hallikân'ın 681/ 1282 de vefat ettiği, îbn Haldun'un 809/1406 da, es-Süyûtî'-nin 911/1505 de vefat ettikleri göz önünde tutulduğu takdir­de bu zevatın Mâtürîdî gibi bir zatı duymamış oldukları ve bunun için de eserlerinde kendisinden hiç söz etmedikleri­nin ileri sürülemiyeceği muhakkaktır. ⁷⁹¹

Bu durumun sebepleri üzerinde yapılan yorumlar ne olursa olsun⁷⁹² vakıayı olduğu gibi kabul etmek mecburiyeti vardır. Belli başlı mezhepler tarihi kitaplarında yer almama­yı «bir talihsizlik» olarak değerlendirmek ve bazı «mezhep gayret»lerinin bir sonucu olarak görmek⁷⁹³ bize pek isabetli görünmemektedir. Çünki bu yorumun doğru olabileceğinin kabulü halinde Mâtürîdî görüşünü benimsemiş ve müdafaa etmiş en-Nesefînin el-akîdetü'n-Nesefiyye⁷⁹⁴ sinde Mâtürî-dî'den hiç söz etmemesini, Matürîdî'ye temas eden bazı Ha­nefî tabakat kitaplarının Eş'arî'ye kıyasla çok az yer ayır­malarını⁷⁹⁵ izah etmek zor olacaktır.

Mâtürîdı'nin Mâverâünnehir'de zamanın kültür .merke­zi sayılan ve Eş'arî'nin yaşamış ve mezhebinin de geniş öl­çüde yayılmış olduğu Irak'tan uzakta bulunmasını fırsat bi­lerek, onun sünnî ilm-i kelâm üzerindeki bütün etkisini sak­lamak, buna mukabil çağdaş meslekdaşı Eş'arî'yi Ehl-i sün­net akidesinin yegâne savunucusu olarak göstermek arzu ve temayülünden doğan bir gayreti, onun adından bahsedilme-mesinin sebebi⁷⁹⁶ gibi göstermek de bir tahminden öte de­ğer taşımamaktadır.

Sebepler arasında gösterilen şu husus bizce geçerliği olabilecek mahiyette görünmektedir. Vakıa olarak müşahe­de edilmiştir ki kelâm ilminde büyük isim yapmış şahıslar hep Eş'arî çevrelerden çıkmış ve tabiî olarak Eş'arî fikriyyâ-tını işlemişler, Eş'arî'nin eserleri istikametinde eserler ver­mişlerdir. el-Bâkıllânî (403/1Û13) gibi, el-Cüveynî (478/1085) gibi, el-Gazzâlî (505/1111), eş-Şehristânî (548/1153), er-Râ-zî (606/1209), et-Teftâzânî (793/1390) gibi büyük isimler hep Eş'arîdirler. ⁷⁹⁷ Bu durum karşısında Eş/arî'nin isminden da­ha çak bahsedilmesi tabiî bir sonuç olarak düşünülebilecek değerdedir.

Eş'arîlerdeki bu isim çokluğu karşısında Mâtürîdî'nin adından bahseden, onun birkaç taraftan olmuştur. Bunlar­dan er-Rüstuğfenî (345/956 civarı), Ebu'l-Ma'în en-Nesefî (508/1114); Nureddîn es-Sâbûnî (580/1184) den bahsedilebi­lir.⁷⁹⁸

Mâtürîdî hakkındaki en eski bilgileri Ebu'1-Maln en-Nesefî vermektedir. ⁷⁹⁹ Bu zatın Tabsıratü'l-edille isimli ese­rinde İmâm el-Mâtürîdî hakkında en kıymetli bilgiler bulun­maktadır. Bu meyanda hocaları da zikredilmektedir. ⁸⁰⁰ Bu bilgilere göre Mâtürîdî asrının ilini ricalinden Ebû Nasr el-'Iyâdî ve Ebû Ğekr el-Cüzcânî'nin talebesi olmuş ve onlar­dan feyz almıştır. Bu iki zat ise Ebû Süleyman el-Cüzcânî'-nin talebesidirler. Ebû Süleyman el-Cüzcânî'yi de İmâm Ebû Yusuf (182/798) ve îmâm Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî (189/804) m'n talebeleri arasında görmekteyiz. Bu ilmî sil­sile içinde Mâtürîdî, îmâm-ı A'zam Ebû Hanîfe'nin mezhe­binin bütün inceliklerini öğrenmiştir. Mâtürîdî'nin diğer bir hocası da Rey kadısı olan Muhammed b. Mukâtil er-Râzî'dir. Ki bu zat yoluyla da silsilesi İmâm-ı A'zam'a ulaşmak­tadır.⁸⁰¹

Hocalarından, îmâm-ı A'zam'a nisbet edilen el-Fıkhu'l-ekber, er-risâle, el-Fıkhu'1-ebsat, el-'Âlim ve'l-müte'alîim, el-Vasıyye gibi akaid esasları konusundaki eserleri okumuş ve hocalarından bu eserleri rivayet etmiştir.

Hayatı boyunca Ehl-i sünnet akidesini öğretmek ve mü­dafaa etmek için çaba göstermiş bulunan îmâm Ebû Mansûr Mâtürîdî'nin 333/944 yılında bir asra yakın süren dopdolu hayatının sona erdiğini ve Semerkand'm Cakerdîze mahal­lesinde ulemâ kabristanına defnedildiğini görüyoruz. Allah rahmet etsin ve ondan razı olsun. Âmîn. ⁸⁰²

B. Eserleri :

îmâm el-Mâtürîdî, tahsiîindeki İlmî silsile itibariyle îmâm-ı A'zam Ebû Hanîie'nin görüşlerini öğrenmiş ve onun mezhebine uyarak nakil yanında akla da büyük önem ve­ren tutumunu benimsemiştir. Gerek Semerkand'da ve ge­rekse civarında muhtelif fırka ve mezhep ricaliyle giriştiği münazara ve mücadelelerde kelâm metodunu kullanmak su­retiyle büyük bir başarı elde etmiştir. Mücadelesinin en bü­yük bölümünü Mutezüe'ye karşı yaptığı münazaralar teşkil etmektedir. İşte bu tavrı itibariyledir ki, hocaları kanalıyla îmâm-ı A'zam'dan rivayet ettiği akaid risaleleri onun elinde yepyeni bir şekil kazanmıştır, Ehl-i sünnet akidesinin izahı mahiyetindeki bu küçük risaleler delil ve burhan gerekme­den hemen inanılacak akaid esasları durumunda iken Mâ-türîdî'nin marifetiyle ilâve edilen esaslar sonucunda sade ve basit «'Akide» metni şeklinden, teferruatlı «Kelâm ilmi» şekline dönüşmüştür.⁸⁰³ Çünki bu eserlerde usul meseleleri, ve birçok deliller zikredilmiş, parlak izahlarla aklî ve man| tıkî deliller ve isbatlar dercedilmiştir. ⁸⁰⁴

İmâm el-Mâtürîdî, bu gayretleri sonucunda, giderek' «Hanefî mezhebinin mütekellimi» vasfım almış ve kurduğu mezhep kendi adına izafetle «Mâtürîdiyye» diye isimlendi­rilmiş ve artık «Hanefiyye», sadece İmâm-ı A'zam'm fıkhı mezhebinin taraftarlarına verilen isim olarak devam etmiştir».⁸⁰⁵

Eserlerini ve görüşlerini yayanlar, yer yer farklı düşün­melerine rağmen yine de İmâm el-Mâtürîdî'nin mezhebini kurup yürüten kişiler, çoğunlukla, çağdaşları olmuştur. Bunlar arasında Ebu'l-Kasım İshâk b, Muhammed b. îsmâ'il (el-Hakîm es-Semerkandî nâmıyla meşhur) (340/951), îmâm Ebû'l-Hasen 'Alî b. Sa'îd er-Rüstuğfenî (345/956 ci­varı), îmâm Ebû Muhammed 'Abdülkerîm b. Mûsâ el-Pez-devî (390/999), İmâm Ebû'1-Leys el-Buhârî gibi isimler, bi-lebildiklerimizdir. İşte bu isimlerdir ki Ehl-i sünnet akaidi­ni Mâtürîdî anlayışıyle Mâverâünnehir bölgesinde, Türkis­tan, Kazan, Buhârâ, Afgan, Pencap, Kâşgâr çevrelerinde yaymış ve yerleştirmişlerdir. ⁸⁰⁶Bilahara Ebû'l-Ma'în en-Ne-sefî, tıpkı el-Bâkıllânî'nin Eş'arî mezhebinde yaptığı gibi, Mâtürîdî mezhebini sistematize etmiştir.

Mâtürîd'nin eserlerinin bir liste halinde verilmesinden önce, bu eserlerin meydana geldiği siyâsî çevre hakkında da kısaca bilgi vermekte fayda vardır.

Mâtürîdî'nih yaşadığı devirde İslâm dünyasında merke­zî otoriteyi temsil eden Abbasî devletinin artık bu gücünü kaybettiği ve bu yüzden birçok İslâm devletinin ortaya çık­tığı görülmektedir. Halife Me'mun (218/833) un himayesin­de Mu"tezile görüşlerinin resmi devlet görüşü olarak halka zorla kabul ettirilme çabalarının doğurduğu çalkantılar dan, Halife el-Mütevekkil (247/861) zamanında tekrar Ehl-i sünnet itikadına dönüş hareketiyle kurtulunmuş ve fakat iş işten geçmiş olduğu için bir çok bölge merkezden koparak müstakil devletler kurmağa başlamışlardır.⁸⁰⁷

Bu meyanda Mâverâünnehir'de de Sâmânîler Devleti⁸⁰⁸ îran, Horasan, Sistan ve Kirman bölgelerini içine alan Saf-fârîler Devleti⁸⁰⁹Cürcan ve Taberistan'da Alevî Zeydîler Dev­leti görülmektedir. ⁸¹⁰

el-Makdisî (380/990) nin «Bu bölge ilim ve âlimler yö­nünden zirveye ulaşmış bir bölgedir. İlmin ve hayrın hazine­sidir. İsîâmm aşılmaz muhkem bir kalesidir. Hükümdarları en hayırlı hükümdarlar olduğu gibi ordusu da en hayırlı ve seçkin ordulardan biridir. Bu ülkede fakihler, âlimler, kral­lar seviyesine ulaşmışlardır»⁸¹¹ diye methettiği Mâverâünne-hir'deki Sâmânîler Devleti her nekadar 261/875 yıllarına ka­dar Abbasîlerin himayesinde kalmışlarsa da bu tarihlerden sonra istiklâllerine kavuşmuşlar ve güçlü bir devlet tesis et­mişlerdir.

Islâmî ilimlere çok büyük hizmetler vermiş olan Sâmâ­nîler devleti «'Âdil» ve «Nâsıruddîn» unvanlariyla anılan Sebük-Tigin (387/997) (ki bu zat Gazne'li Mahmud'un ba­basıdır) ve hanedanının baskılarıyla 389/999 yılında çökün­ceye kadar, bilhassa Nasr (332/943) ve Nûh î (343/954) za­manlarında yaşadığı en parlak devirlerinde adalet ihlas ve ilim vasatında tefsir, fıkıh, hadis, tasavvuf, kelâm, dil ve edebiyat gibi ilimler zirveye çıkmıştır. ⁸¹² Devlet tarafından himaye gören ilim adamları, ilimlerin her dalında sık sık mubahaselere, münazaralara katılırlardı. Özellikle bu çeşit münakaşalara çok müsait olan kelâm ve fıkıh konularında yapılan cedeller, fikirlerin gelişmesine ve neticede mezhep­ler arasındaki farklı görüşlerin daha belirgin hale gelmesi­ne ve sistematik bir hüviyet kazanarak ilmî ekoller halinde tedvin edilmesine sebep olmuştur.⁸¹³

Böyle bir çevrede yaşayan îmâm el-Mâtürîdî'nin de bu münakaşalardan uzak kalması, ilmî hareketin içinde faal rol oynamaması düşünülemezdi. Zaten devletin sağladığı bu müsait vasat içinde halkın da ilme irfana medeniyete bü­yük rağbeti vardı. Ve ilim adamlarına karşı saygı ve sevgiy­le bağlıydılar. ⁸¹⁴ îşte daha önce de arzettiğimiz gibi İmâm el-Mâtürıdî ve ashabı böyle bir vasat içinde Îmâm-I A'zam'ın itikâdî ve fıkhî görüşlerinden hareketle kelâm metodunu kullanarak tesis ettikleri Ehl-i sünnet ekolünü, bilahara ken­di ismine izafetle «mâtürîdiyye» diye anılan mezhebi yerleş­tirmiş ve yaymışlardır. ⁸¹⁵

îmâm el-Mâtürîdî'nin ilmî gücünü ve Ehl-i sünnet aki­delerini müdafaada kullandığı kelâm metodunu eserlerin­de görmekteyiz,

Büyük bir kısmı bugün maalesef elimizde bulunmayan yirmiye yakın eser İmâm el-Mâtürîdî'ye isnad edilmekte­dir". ⁸¹⁶Eş'arî isminin yanında Mâtürîdî isminin kaynaklarda daha az yer alması veya tamamen sükût edilmesine paralel olarak bu eserler de yayılmamış, mahdut yazma nüshalar halinde kalmış ve hatta en meşhuru olan Kitab et-Tevhîd, îngilterenin Cambridge Üniversitesi Kütüphanesindeki tek yazma nüshasından yararlanılarak ancak 1970 yılında ne§-redilebilmiştir. Buna mukabil Eş'ari'nin eserleri çok daha geniş bölgelere yayılmış ve basılarak okunmuştur. İşin ga­ribi, .bizzât~Mâtürîdîler bile özellikle Mâtürîdînin eserlerini "okuyacakları yerde çok kısa bir metin olan ve-'Ömer en-Ne-sefî'ye nisbet edildiği halde, kuvvetle muhtemelen, Burha neddin en-Nesefîye (687/1280) ait bulunan, el-'Akaidü'n-Neseîîyye metnini ve hatta bir Eş'ari olan et-Teftazânî (793/1390) nin yer yer Eş'arî görüşlerini savunan «Şerh»ini oku­muşlardır. Daha geniş kelâm bilgileri için de yine Ebu'I-Ma'în en-Nesefî'nin «Tabsıratü'l-edille» si dururken Eş'arî et-Tef-tâzânî'nin Şerhu'l-makâsıd'ını, yine bir Eş'arî Seyyid Şerif el-Cürcânî (816/1413) nin Şerhul-mevâkıfım okumayı ter­cih etmişlerdir,⁸¹⁷ Yüzyıllar boyunca Hanefî Osmanlı medre­selerinde talebelere ve halka, daha çocuk yaşlardan itibaren itikattaki mezhebin Etil-i sünnet ve'1-cemaat, imamının da Ebû Mansûr el-Mâtürîdî olduğu ezberletildiği halde, bu Eş' arî kitapları okutulmuş ve fikirleri işlenmiştir. Kanaatimiz­ce bu durumu da bir vakıa olarak kabul etmek ve yorumuna girmemekte fayda vardır.

İmâm el-Mâtürîdî'nin eserlerinin listesini, İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü'nde 1971 yılında «Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ve Te'vîlâtü'l-Kur'ân» konusunda öğretim üyeliği tezi hazırlamış bulunan Muhammed Eroğlu'nun taksim ve sırasına göre aktarmayı uygun mütalaa ediyoruz. ⁸¹⁸

Mâtürîdî'nin kelâm, cedel ve fırkalar hakkındaki eserleri: ⁸¹⁹

a - Kitab et-Tevhîd.

b - Risale fi'l-'akâid.⁸²⁰

c - Şerhu'l-fıkhı'l-ekber. ⁸²¹

d - Reddü evâili'l-edüle m-Kâ'bî. ⁸²²

e - Reddü tekzîbi'l-cedel U'1-Kâ'bî. ⁸²³

f - Reddü usuli'l-hamse li'1-Bâhılî. ⁸²⁴

g - Reddü kitabi'1-imâme li ba'dı'r-ravâfıd. ⁸²⁵

h - er-Redd 'ale'l-lçarâmıta. ⁸²⁶

ı - Reddü kitabi'l-Kâ'bî fi va'îdi'l-füssâk4. ⁸²⁷

j - Beyânü vehmi'l-Mu'tezüe. ⁸²⁸

k - Kitab el-makâlât. ⁸²⁹

1 - Kitâbu tefsiri'1-esmâ' ve's-sıfât. ⁸³⁰

Mâtürîdî'nin usule dair eserleri: ⁸³¹

a - Me'âhizü'ş.-ş.erâi'- fî usûli'l-fıkh.

b - el-Cedel fî usûli'1-fıkh".⁸³²

c - ed-Dürer fî usûli'd-dîn. ⁸³³

d - el-Usûlsı. ⁸³⁴

Mâtürîdî'nin tefsir ve Kur'ân ilimlerine dair eserleri:

a - Te'vîlâtü'l-Kur'ân».⁸³⁵

b - Risale fî mâ lâ yecûzü'l-vakfu aleyhi fi'l-Kur'ân. ⁸³⁶

Mâtürîdî'nin vasâyâ ve münâcâta dâir eseri;

a - Vasayâ ve münâcât⁸³⁷

Bunlar dışında başka birtakım eserler de .Mâtürîdî'ye nisbet edilmektedir. Fakat bunların müellife nisbetlerini demlendirecek belgeler mevcut değildir⁸³⁸

îmâm el-Mâtürîdî bu eserlerinde, daha önce bahsettiği­miz gibi tmâm-ı Â'zam Ebû Hanîfe'nin esaslarını tesbit et­tiği Akaid görüşlerini, kelâm sistemi içinde tedvin etmiş, Eş'arî'nin Irak'ta yaptığı işe paralel olaraK Mâverâünnehir'-de yapmıştır.

îmâm el-Mâtürıdî'nin kurduğu sistem de hürriyet irâde probleminde eklektik bir sistemdir. Cebir ve tefviz ara­sında orta yolu arayan, bağdaştırıcı bir karakter taşıyan bu görüşlere geçmeden Önce Mâtürîdî mezhebinin ana hatları­na temas etmekte fayda vardır.⁸³⁹

C. Mezhebinin Anahatları :

Genel hüviyetiyle Mâtüridî mezhebi, umûmî çerçeve ve metodda Eş'ari mezhebi ile paralellik arzetmektedir.⁸⁴⁰ Bu yüzdendir ki tabakât kitaplarında Ehl-i sünnetin iki reisi bulunduğu şeklinde kayıtlar vardır. Taşköprüzâde, (968/ 1561) Miftâhu's-se'âde'sinde şöyle demektedir: «Bil ki ke­lâm ilminde Ehl-i sünnet ve'1-cemaatin iki reisi vardır. Bun­lardan biri Hanefî, diğeri ise Şafiî'dir. Hanefî olan, İmâmü'l-hüdâ, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud el-Mâtürîdîdir. Şafiî olan diğeri ise, îmâmü'l-mütekellimîn ve Rasûllerin efendisi Hz. Muhammed (s.a.)in sünnetinin müdafii, dinin ve müslümanların akidesinin savunucusu ve muhafızı Ebûl-Hasen el-Eş/arî el-Basrî'dir».⁸⁴¹

Daha birçok kaynakların aynı mealdeki ifadelerine⁸⁴² ve her iki imâmın elde bulunan eserlerine bakıldığı takdirde bu paralelliği açıkça görmek mümkündür. Ancak birinin diğerinden etkilendiği şeklindeki düşüncelere⁸⁴³ mahal olmadığı gibi herhangi birinin orijinalliğini de isbata gerek yoktur. Çünki Mu'tezile ve diğer bid'at mezheplerinin görüşleri kar­şısında Ehl-i sünnet akaidini savunma durumunda kalan her iki mezhebin de, farklı coğrafî bölgelerde bile olsa, aynı hasımla mücadele etmeleri ve hele mücadelede hasımları­nın metodunu kullanmış olmaları onları birbirlerinden ha­berdar olmadan da aynı sonuçlara götürebilir. Nitekim bi­rinci bölümde örneklerini verdiğimiz gibi felsefe dünyasın­da da birçok konularda bu böyle olmuştur. Düşünen insan aklının birbirinden etkilenmeden de aynı sonuçlara benzer hükümlere varması tabiî bir vakıadır. Hele Eş'arî ve Mâtü-rîdî gibi aynı yıllarda ve aynı şartlar altında bulunan ve müşterek bir hasma karşı mücadele veren şahıslar için bu çok normaldir.

Bununla birlikte Eş'ariyye ile Mâtüridiyye arasında ba­zı görüş farklarının da bulunduğu bir vakıadır. Bu farkları ta'dad eden muhtelif eserler yazılmıştır. ⁸⁴⁴Bunlardan Şeyh-zade 'Abdürrahîm b. 'Alî'nin Nazmu'l-ferâid kısa adıyla bi­linen eseri meşhurdur. ⁸⁴⁵Ayrıca Ebû 'Azbe tarafından milâdî 1713'lerden sonra yazılmış olan er-Ravdatü'1-behiyye diye şöhret bulan eser⁸⁴⁶ önemlidir.

Şurada hemen ifade edilmelidir ki bazılarının kırka⁸⁴⁷ ve hatta yetmiş üçe⁸⁴⁸ kadar çıkardıkları bu farkların esasa taallûk edip etmediği, ikinci derecede ve gayr-ı ciddî meseleler olup olmadığının münakaşası ve bu açılardan değerlendiril­mesinde kanaatimizce ilmî manada bir fayda bulunmamak­tadır. Farkların esasa taallûk ettiğinin tesbiti halinde Eş'arî ve Mâtürîdî mezheplerinin Ehl-sünnet camiası içindeki pa­ralelliğine bir halel gelmeyeceği gibi farkların gayr-ı ciddi­liği ve ikinci dereceliği isbat edildiğinde de her iki mezhep bu çerçevede bir avantaj kazanmamak tadır,

Büyük çoğunluğu ile müteehhir devirlerde belirginleş­miş olan bu farkların bizzat Eş'arî ve Mâtürîdî'nin görüşle­rinde bu kesin çizgileriyle görülmediğini rahatlıkla ifade edebiliriz.

Umûmi karakteriyle Mâtürîdî mezhebi hakkında bir -fikir edinebilmek için er-Ravdatü'1-behiyye'de on üç mad­de halinde gösterilen ve bunlardan yedisinin «lafzı» altı­sının da «ma'nevî», diğer bir ifadeyle «esasa müteâllik», olduğu ifade edilen farkları⁸⁴⁹ dört guruba ayırarak vermek is­tiyoruz:

1 - İman meselesinde esaslı bir fark söz konusudur.

Selef ve bilhassa Hanbelîler gibi amelin îmandan bir cüz' olduğunu, amelin, imanın şeklî şartı olduğu görüşünü savunan Eş'arîler karşısında Mâtürîdîlere göre iman sadece «kalbî tasdik» ten ibarettir. Bunu izhar eden de dil ile ik­rardır. Bu meyanda yine Eş'arîlere göre iman artıp eksildi-ği halde Mâtürîdîlere göre artıp eksilmez.

Eş'arîlere göre peygamber gönderilmemiş olsa Allah'ın varlığı ve birliğini bilmek insanlara vacip değildir. Mâtürîdî­lere göre ise insanlara peygamber gönderilmemiş olsaydı Al­lah'ın varlığını ve birliğini kendi akıllarıyla bulmaları ge­rekirdi. ⁸⁵⁰

2 - İkinci gurup fark «kader» meselesinde görül­mektedir ki bu da esasa taallûk eden Önemli farktır. Tezimizin üçüncü bölümünü tahsis ettiğimiz bu konuda orada ge­niş bilgi verilecektir.

3 - Üçüncü gurup fark, günahların cezalandırılması konusuyla ilgilidir. Mâtürîdî, ilk mürcieden kabul edilen Ebû Hanîfe'nin görüşü paralelinde düşünmektedir. Buna göre büyük günâh «kebîre» kişiyi imandan çıkarmaz. îma­nın bulunduğu sürece de kişi cehennemde ebedî kalamaz. ⁸⁵¹Diğer Hanefîler de benzer görüşler serdetmişlerdir. el-Vasıy-ye'de belirtildiğine göre Peygamberin şefaatiyle büyük gü­nâh işliyen mü'minler cennet halkı araşma karışacaklar­dır. Tahâvî (321/933) nin «el-'Akîde» risalesinde ve el-Fık-hu'1-ekber şerhlerinde de benzer görüşler vardır. Tövbe et­memiş en son günahkâr mü'min bile cennete girebilecektir. Esjarî'nin tutumu da başka görünümde değik'- O hiçbir mü'minin cehennemde ebedî kalmayacağını açılayan sa­rih bir beyan ortaya koymuş değildir. Eş'arî'nin ifadesi sade­ce bazı büyük günah işleyen müminlerin peygamberin şefaa­tiyle cehennemden kurtulabilecekleridir. Fakat ısrarla şunu belirtmiştir ki nihâî karar Allah'a aittir ve O dilerse böyle olabilir, yine dilerse bazı günahkârları da cezalandırabilir. ⁸⁵² Tabiî bu cezalandırma ebedî de olabilir demektir.⁸⁵³

Ne var ki mü'minin cehennemde ebedî kalmayacağına dair sarih ifade Mâtürîdî'de bulunduğu halde Eş'arî'nin bu noktaya temas etmemesi daha sonra farkediimiş ve müteah-hir Eş'arüerin getirdikleri anlayış ile Mâtürîdî'nin anlayı­şı arasında hiçbir fark kalmamıştır. ⁸⁵⁴

Bu guruba idhal edilmesi gereken bir nokta da günah­lardan tövbenin geçerli olduğu zaman hakkındaki farklı gö­rüştür. Ye's halinde (ölmek üzere, hayatından ümidin kesil­diği an) yapılan tövbe Eş'arîlere göre makbul olmadığı hal­de Mâtürîdîlere göre makbuldür.

Eş'arîlere göre dininden dönen mürted, yeniden iman ederse amelleri de avdeVeder. Mâtürîdîlere göre ise amelleri avdet etmez.

Yine Eş'arilere göre müslüman olmayanlar da ibadet et­mekle mükelleftirler. İbadet etmedikleri için ayrıca ceza gö­receklerdir. Mâtürîdiler ise müslüman olmayanların ibadet­le mükellef bulunmadıkları ve bu yüzden ayrıca ceza gör-miyecekleri görüşündedirler.⁸⁵⁵

4 - Dördüncü gurup fark ise Allah teâlânın fiilî sı­fatlan konusundaki görüş farklarıdır.

Eş/ari ve Mâtüridi'nin her ikisi de Allah teâlânın sıfat­lar ile muttasıf olduğu konusunda müşterek görüş sahibidir­ler. Meselâ ilim sıfatı bunlardan biridir. Eş'arî ve Mâtürîdî-ye göre Allah teâlâ bu ilim sıfatı ile bilir. Bu noktada Mu'te-zileden farklı düşünmektedirler. Çünki Mu'tezile Cenâb-ı Hakkın ilim sıfatı ile değil zâtı ile bildiği görüşündedir. ⁸⁵⁶

Mu'tezilenin, sıfatları zatî sıfatlar, fiilî sıfatlar şeklin­deki taksim tarzını benimsedikleri halde bunların değerlen­dirilmesinde farklı görüşler serdetmişlerdir.

Mâtüridî'ye göre ister zatî, isterse fiilî olsun bütün sı­fatlar ezelîdir. ⁸⁵⁷Eş'arînin ise küçük bir istidlalle, fiilî sıfat­ların ezelî olmadığı görüşünde olduğu sonucuna varılmakta­dır. Çünki Eş'arî'ye göre Cenâb-ı Hak, varlıklar ortaya çık­madan önce «Hâlık» ve «Râzık» gibi sıfatlarla tavsif edile­mez. Fakat ona göre 'kelâmcılarm çoğunluğu, bir kişinin kal­kıp da «Cenâb-ı Hakkın yaratıcılığı ezelî değildir» demesini de tasvip etmemişlerdir. ⁸⁵⁸ Muhtemelen Eş'arî de aynı görüş­tedir. ⁸⁵⁹ Eş'arîdeki bu müphem görüş, müteahhir Eş'arîler ta­rafından sarahate kavuşturulmuş ve Cenâb-ı Hakkın fiilî sıfatlarının, ezelî olmadığı açıkça beyan edilmiştir. ⁸⁶⁰

Mâtürîdıler böyle düşünmedikleri içindir ki umumiyet­le bütün Mâtürîdî eserlerinde Eş'arîlerin bu görüşü tenkid edilmektedir.⁸⁶¹

Bu cümleden olmak üzere Eş'arîler Tekvin sıfatını iti­barî bir sıfat kabul ettikleri halde, Mâtürîdîlere gön Kudret ve îrâde gibi hakîkî bir sıfattır. ⁸⁶²

Eş'arîlere göre Allah'ın fiillerinde mutlaka «hikmet» il­letine bağlılık aramak doğru değildir. Çünki Allah'ın fiilleri hikmet ile muallel olmadığı gibi bir sebebe de bağlı değildir. Çünki Allah yaptıklarından sorumlu değildir. Sorumlu olan ancak kullardır. Mâtürîdıler ise Allah'ın fiillerinde hikmet vardır görüşündedirler. Onlara göre Allah'ın fiilleri hep bi­rer hikmete ve sebebe bağlıdır. Çünki Allah abesten münez­zehtir. Allah hakîm ve alimdir. ⁸⁶³

Bu dört gurup halinde takdim ettiğimiz farkların dışın­da bazı ufak tefek görüş ayrılıkları da bulunmakla birlikte her iki mezhebin de metodda ve temelde birleştiklerini mü­şahede etmekteyiz. Her^nekadar görüş farklarının tahlilin-d bazan Mâtürîdîlerin Mu'tezüe görüşleri istikametinde, Eş' arîlerin ise selef veya cebriyye istikametinde veya en azın­dan bu uçlara meyyal düşündükleri ve başka konularda ise bunun aksi de olabildiği görülüyorsa da bu hükmü tamim etmek doğru değildir. Temelde ve ana çerçevede Eş/arî-Mâ-türîdî paralelizmi bir vakıadır. Çünki prensiplerde ve me­todda ittifak halinde olan Ehl-i sünnetin bu iki ana şubesi­nin farklı görüşleri müşterek görüşlerine nazaran az kal­maktadır. Bu konuda el-Beyâdî (1098/1687) nin işârâtü'I-merâm'ını neşreden Yusuf 'Abdürrezzak'm İbn es-Sübkî (771/1370) den naklettiği şu cümleleri zikretmekte fayda vardır: «Bilmiş olmalısın ki Ehl-i sünnet ve'1-cemaat hepsi de vacibi ile caizi ile muhali ile aynı itikat üzerinde ittifak etmiştir. Her ne kadar bu sonuca götüren esaslar ve usul­lerde farklı yollardan gitmişlerse de bu böyle olmuştur. Bunların heyet-i umumiyesine baktığımız zaman üç gurup ha­linde toplandıkları neticesine varırız:

Birinci gurup, hadisçilerdir. Bunların prensipleri naklî deliller olan Kitab, sünnet ve icraaa dayanmaktadır.

îkinci gurup, aklî tefekküre önem verenlerdir. Bunlar da Eş'arîler ile Hanefîlerdir. Eş'arîlerin imâmı Ebû'l-Hasen el-Eş'arî'dir. Hanefîlerinki ise Ebû Mansur el-Mâtürîdî'dir. Bunlar aklî delillerin nakle dayalı her konuda geçerli oldu­ğunda, naklî delillerin de aklın idrak edebileceği şeylerde caiz olduğunda, aklî ve naklî delillerin her ikisinin birden sair konularda geçerli olduğunda ittifak etmişlerdir. Birkaç mesele hariç bütün itikadı meselelerde aynı görüş içindedir­ler.

Üçüncü gurup ise vicdan ve keşf ehlidirler ki bunlar sa­fîlerdir. Bunların prensipleri başlangıçta diğer iki gurubun prensipleridir. Ama neticede keşif ve ilhama müncer olmuş­tur».⁸⁶⁴

Eş'arî ve Eş'arîyye ile Mâtürîdî ve Mâtürîdîyye'nin fark­lı olduğu belli başlı görüşler hakkında verdiğimiz bu izahat­tan sonra bizzat îmâm el-Mâtürîdî'nin kelâm sahasındaki görüşlerini, en önemli eseri, Kitâb et-Tevhîd'ini esas alarak çok kısa notlarla maddeler halinde özetlemekte fayda müla­haza etmekteyiz:

1 - İmâm el-Mâtürî^î'ye göre îmanda aslolan taklid. değil, tahkiktir. ⁸⁶⁵

2 - Bilgi edinme yollarımız, duyu organları, haber ve akıldır. Biz bunlarla eşyanın gerçekliği konusunda bilgi sa­hibi oluruz. ⁸⁶⁶

3 - Cisimler hadistirler. Mâtürîdî bu^ Jconuyu" isBat için hem aklî ve hem de naklî delilleri kullanmakta ve bun­ları duyu organlarıyla müşahede ettiğimizi ifade etmektedir, îgbat yolları Mu'tezhenin kullandığı yollardır, ⁸⁶⁷

4 - Cisimlerin hudusü, Allah'ın varlığı için bir delildir. Bu konuda Mâtürîdî, bazan Eş/arîde ve bazan da daha ön­ceki filozoflarda görülen delilleri kullanmaktadır.⁸⁶⁸

5 - Allah'ın birliğinin isbatında Eş'arîde de görülen «Burhan-ı temânu'»"⁸⁶⁹ kullanmaktadır. Bu delilleri kulla­nırken el-îsrâ' (17), 42; el-Enbiyâ' (21), 22; el-Mü'minûn (23), 91; er-Ra'd (13), 16; el-Mülk (67), 3; eş-Şûrâ (42), 11 âyetlerinden istidlal etmektedir. ⁸⁷⁰

6 - Allah teâlânın isimleri tevkifidir. Bizzat kendi zâ­tına nisbet etmediği isimleri vermek caiz değildir. ⁸⁷¹Hatta bu sebeple Cenâb-ı Hakka «Şey1» isminin verilmesi caizdir. Çünki Kur'ân-ı Kerîmde zikredilen âyetlerde bu nisbet var­dır. ⁸⁷²

7 - Allah teâlânın her çeşit keyfiyyetten münezzeh olarak görüleceği naklî delillerle sabittir ve buna inanmak vaciptir. Mü'minler Allah'ı âhırette göreceklerdir, dünyada değil. Ama kâfirler hiç göremiyeceklerdir. Bu noktada Eş'arî ile aynı düşünen Mâtürîdî, Allah'ın görülmesinin aklen mümkün olup olmadığı konusunda farklı görüşe sahip ol­muşlardır. Mâtürîdî'ye göre akıl, Allah'ın görülebilmesini demlendirecek güçte değildir. Yoruma girmeden inanmak zorundadır ⁸⁷³Halbuki Eş'arî bunu aklen de isbat yoluna gir­miştir. «Varlık delili» adını verdiği bu delili el-Lüma'da izah etmektedir. ⁸⁷⁴

8 - «îstivâ'» gibi haberi sıfatlarda ve bütün müteşa-bih âyetlerde Mâtürîdî selefin yolunu tutmuş, tevil cihetine gitmemiştir, Çünki ona göre te'vil, bir başka te'vü ihtimalini de ortaya çıkarır. O halde âyet nasıl nazil olmuşsa, Cenâb-ı Hakkın muradı ne ise ona aynen inanmak, tafsile girmemek lâzımdır. ⁸⁷⁵

9 - İnsan gerçek manada ihtiyar sahibi bir faildir. Her birimiz yaptığımız işlerde serbest olduğumuzun şuuru' içindeyizdir. Çünki Cenâb-ı Hak Kur'ân-ı Kerîmde muhtelif âyetlerde bunun böyle olduğunu bize göstermiştir. Bunun­la birlikte fiilleri yaratan Allah'tır.⁸⁷⁶

İmâm el-Mâtürîdî'nin bu konudaki görüşünü özel bah­si içinde bütün teferruatıyla arzedeceğiz.

10 - Fillerimiz Allah tarafından yaratıldığına göre «(Kaza» da sabit olmuştur. Çünki kaza bunların yaratılma­sı demektir. «Kader»de bu fiillerin taşıdıkları «hüsün» (iyi­lik) ve «kubuh» (kötülük) vasıflarının Allah tarafından takdir edilmesi demektir. Bu da sabit olmuştur. ⁸⁷⁷

11 - Mü'min zina gibi, kati gibi büyük günahları iş­lemekle imandan çıkmaz. îman ile küfür arasında bir mev­kide de (el-Menzile beyne'1-menzileteyn) değildir. Mü'min veya kâfir isimlerinden başka bir isim de verilemez. (Mute­zilenin verdiği fâsık ismi gibi). Bu konuda âyetler sarihtir. ⁸⁷⁸

İman sadece kalp ile tasdikten ibarettir. Dil ile ikrar ise o kimseye müslümân muamelesi yapmak için gereklidir. ⁸⁷⁹İmânda istisna caiz değildir. Yani kimse «ben inşaallah mü'minim» diyemez.. İmanda kat'ıyyet esas olduğu için Ce­nâb-ı Hakkın el-Kehf (17), 23-24 âyetindeki emrinin taalîû-katı bu konuda değildir. ⁸⁸⁰

İmâm el-Mâtürîdî Kitâb et-Tevhîd'in 176-215 arasında­ki kısmını nübüvvât meselelerine tahsis etmiştir. Burada peygamberlik müessesesinin ve insanların peygamberlere ih­tiyacının isbatı yapılmakta ve muarız sapık görüşler cevap­landırılmaktadır. Bütün peygamberlerin ve özellikle Hz. Muharnmed (s.a.) in peygamberliğinin isbatı yapıldıktan sonra hristiyanlarm Mesîh (a.s.) hakkındaki kanaatleri eleştirilmektedir.

İmâm el-Mâtürîdî'nin maddeler halinde özetlediğimiz kelâmî görüşlerini bitirirken bir noktaya daha temas etme­den geçemiyeceğiz. Gerek Kitâb et-Tevhîd ve gerekse Te'vî-lâtü'l-Kur'ân da akaid esaslarının izah ve isbatını yaparken veri geldikçe îslâm dışı mezhep ve dinlerinde görüşlerine te­mas etmiş ve bunları red ve cerh etmiştir. Bu mevzuları ih­tiva eden mezhepler tarihi kitaplarının yazımından çok da­ha önce kaleme alınmış olan Mâtürîdî'nin eserleri bu mana-J da en eski mezhepler tarihi kitabı olarak da mütâlâa edile-: bilecek mahiyete sahiptir.⁸⁸¹

İmâm el-Mâtürîdî'nin görüşlerini muhtelif yönleriyle ele alan müstakil yeni çalışmalar da yapılmıştır. Bunlann bazıları ilmî-akademik çalışmalar mahiyetinde olup şunlar­dır:

1 - el-Mâtürîdî, Kitâb et-Tevhîd. İskenderiye Üniversİ^ tesi Felsefe Profesörlerinden Dr. Fethullah Huleyf tarafından 1970 yılında yapılan bu ilk tahkikli neşirin baş tarafına Mâtürîdî'nin kelâm sistemini işleyen 58 sayfalık çok kıymet­li bir mukaddime yazılmıştır.

2 - Muharnmed Eroğlu, Ebû Mansur el-Mâtürîdî ve Te'vîlâtü'l-Kur'ân, 1971. İstanbul Yüksek İslâm Enstitüs^i Öğretim Üyeliği Tezi. (Basılmamış). :

3 - Dr. Râgıb îmâmoğlu, İmâm Ebû Mansûr el-Mâtü­rîdî ve Te'vîlâtü'l-Kur'ân'da Tefsir Metodu, 1973. Doktora Tezi. (Basılmamış).

4 - Doç. Dr. Kemal Işık, Mâtürîdî'nin Kelâm Siste­minde İman, Allah ve Peygamberlik Anlayışı, 1974. Doçent­lik tezi. (Basılmamış).

5 - Dr. A. Vehbi Ecer, Türk Din Bilgini Mâtürîdî, Ha­yâtı ve Doktrini, Ankara, 1978.

6 - Doç. Dr. Şerafettin Gölcük. Kelâm Açısından İn­san ve Fiilleri, İstanbul, 1979. Doçentlik tezi olan bu eserde esas konu olarak ele alman el-Bâkıllânî'nin fikirlerinin tah­lili yapılırken zaman zaman bizzat Mâtürîdî'nin ve çoğu kerft müteahhir Mâtürîdîlerin konuya müteâllik görüşlerine de yer verilmiştir.

Mâtürîdî'nin muhtelif yönlerini ele alan yerli ve yaban­cı daha birçok makale, seminer ve çalışmaları burada zik­retmekte fayda mülahaza etmiyoruz.

Buraya kadar Mâtürîdî hakkında giriş mahiyetinde arz ettiğimiz malûmattan sonra, şimdi imamımızın hürriyet ve irâde problemini nasıl ele aldığını gösteren irâde ve kader görüşlerini arza geçebiliriz. ⁸⁸²