İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri
Doç. Dr. MUSTAFA KİBAROĞLU
Bilkent Üniversitesi
Uluslararası İlişkiler Bölümü
29 Mart 2006
Kadir Has Üniversitesi
İstanbul
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
A. İran’ın Nükleer Teknoloji Kazanma ve Uzun Menzilli Füze Geliştirme Çabaları
B. ABD’nin İran Üzerindeki Baskıları Karşısında İran’ın Gelecekteki Muhtemel Politikaları
C. Nükleer Güce Sahip Olduğu Takdirde İran’ın Yunanistan, Ermenistan ve Suriye ile İşbirliğinin Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri
D. Türkiye’nin Alabileceği Tedbirler
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
İran’ın Demografik Yapısı
Yüzölçümü 1,648,000 km2 olan
İran’ın nüfusu 70 milyondur
15-64 yaş gurubu nüfusun
yüzde 68’ni oluşturmaktadır
Nüfusun yaklaşık yarısı Farsi,
üçte biri Azeri, geri kalanı Türkmen, Kürt, Beluç ve diğer etnik guruplardan oluşmaktadır
Ağırlıklı olarak Farsça ve Türkçe konuşulmaktadır
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
İran’ın Nükleer Programı
II. Dünya savaşı sonrası dönemde ABD ile gelişen stratejik ilişkileri İran’a nükleer teknoloji transferinin önünü açmıştır
“Eisenhover Doktirini” ile ABD İran’da ilk nükleer bilimsel ve teknolojik alt yapıyı oluşturmuştur
“Nixon Doktirini” ile ABD’nin İran’a kapsamlı nükleer tesisler kurması öngörülmüştür (1972)
B. Almanya ve Fransa da çok sayıda nükleer reaktör, laboratuvarlar, zenginleştirme ve ayrıştırma tesisleri kurmaya talip olmuştur
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
İran’ın Nükleer Programı (devam)
1974’te İran Şahı Pehlevi “20 Yılda 20,000 MWe nükleer güç” sahibi olma projesini açıklamıştır
Ford ve Carter yönetimlerinde ABD’nin İran’ın nükleer programına desteği sürmüştür (1975-78)
1979 İslam Devrimi ile İran Humeyni’nin “Ne Doğu, Ne Batı” politikasını izlemiş ve nükleer projeler askıya alınmıştır
Irak ile yapılan savaşta Irak’ın silah üstünlüğü ve ülkede yaşanan enerji sıkıntısı nükleer alana tekrar yönelinmesine sebep olmuştur
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
İran’ın Nükleer Programı (devam)
İslam Devrimi sonrası ABD ile gerilen ilişkiler ve İran’ın İsrail’e yönelik düşmanca tutumu bir çok alanda olduğu gibi nükleer alanda da ABD’nin baskısını ve engellemelerini getirmiştir
Cumhurbaşkanı Haşimi Rafsancani’nin girişimleri ile
hem Doğu’da hem Batı’da bir çok kapı çalınmıştır ancak sonuç çıkmamıştır
Çin Halk Cumhuriyeti ve Sovyetler Birliği yakınlık göstermiş ancak ÇHC Amerikan baskısı, SSCB de iç sorunları sebebiyle çok katkı yapamamışlardır
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
İran’ın Nükleer Programı (devam)
Dönüm noktası Ocak 1995’te Rusya Federasyonu ile İran arasında imzalanan “Nükleer Alanda Kapsamlı İşbirliği” Anlaşması olmuştur
İran 1970 yılında yürürlüğe giren Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması’na (NPT) taraf ülke konumundadır
İran 185 ülke ile birlikte NPT’de Nükleer Silaha Sahip Olmayan Devlet statüsündedir ve nükleer teknoloji transferi ya da içeride geliştirme hakkı vardır ancak bunu sadece barışçıl amaçla yapmak konusunda bağlayıcı taahhüt altına girmiştir
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
İran’ın Füze Programı
İran, Kuzey Kore’nin eski Sovyet yapımı SCUD tipi füzelerin menzillerini ve başlık taşıma kapasitelerini geliştirmesine mali destek sağlamıştır
İran 1998 yılından bu yana 6 kez 1,350 km menzilli Şahap-3 füzesi test uçuşu gerçekleştirmiştir. Bu füzeler nükleer başlık taşıyabilecek kapasitededir
İran menzilleri 2,500 km bulan Şahap-4 ve 5,000 km bulan Şahap-5 füzeleri üzerinde çalışmaktadır
İran’ın uzaya iletişim uydusu atma ve Rusya ile Hava Savunma Sistemleri kurma projeleri vardır
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
İran’ın Nükleer Programı & ABD’nin Baskısı
NPT hükümlerine göre İran nükleer faaliyetlerinin yalnızca barışıl amaçlarla olduğunun doğrulanması için UAEA’na bütün nükleer tesislerini beyan etmek ve onların denetlenmesini kabul etmek zorundadır
Yaşanmakta olan kriz İran’ın İsfahan yakınlarındaki Natanz’da uranyum zenginleştirme tesislerini ve Arak’taki Ağır Su üretim tesisini UAEA’na gerekli bildirimi yapmadan inşa etmiş olduğunun anlaşılmasından kaynaklanmaktadır
Ancak UAEA bu durumu uluslararası hukukun bir ihlali olarak değerlendirMEmektedir
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
ABD’nin Baskısı (devam)
ABD İran’ın nükleer tesis kurma hakkı olduğunu kabul etmekle birlikte gizli nükleer silah geliştirme niyeti olduğunu iddia etmektedir
İran nükleer programının uluslararası antlaşmalara uygun bir şekilde yalnızca barışçıl amaçlı olduğunu iddia etmektedir
Avrupa Birliği’nin Ekim 2003’te devreye girmesi ile İran uranyum zenginleştirme faaliyetlerini “tek taraflı, gönüllü ve bağlayıcı olamayan şekilde” askıya aldığını açıklamıştır
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
ABD’nin Baskısı (devam)
İran ile AB arasındaki görüşmeler 2005 Bahar’ında kesilmiştir ve İran uranyum zenginleştirme faaliyetlerine Ocak 2006’da tekrar başlamıştır
Mahmud Ahmedinejad’ın İran Cumhurbaşkanı seçilmesi sonrası İsrail hakkındaki açıklamaları sebebiyle AB ile olan ilişkileri de bozulmuştur
UAEA, İran’ın nükleer faaliyetlerinin tümüyle barışçıl amaçlarla yapıldığını doğrulayacak gerekli denetlemeleri yapması konusunda yeterli işbirliğini göstermediği için konuyu BMGK’ne havale etmiştir
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
ABD’nin Baskısı (devam)
İran’ın nükleer dosyasının BMGK’nde yoğun bir şekilde tartışılması beklenmelidir
Uluslararası hukukun İran tarafından açık bir ihlali söz konusu olmadığı UAEA tarafından açıklanmıştır
BMGK’nda İran’ın “niyetleri” yargılanacaktır
İslam devletleri ve Bağlantısızlar Gurubu İran’ın nükleer kazanımlarını desteklemektedir
İran zamanla nükleer teknoloji pazarlayan ülke konumuna gelmek istemektedir
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
ABD’nin Baskısı (devam)
Rusya İran’da kurulacak nükleer reaktörlere taliptir
ÇHC İran’dan büyük miktarlarda petrol ve doğal gaz almayı planlamaktadır
Dünya kamuoyunda ABD ve İsrail’e karşı olumsuz duygular güçlenmekte ve İran’a destek artmaktadır
İran nükleer silah yapmak için gerekli bilimsel ve teknolojik alt ve üst yapılara büyük oranda sahiptir
İran’ın nükleer silah geliştirmesinin İsrail ve ABD için kabul edilemez olduğu ifade edilmektedir
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
İran’ın Nükleer Gücü & Türkiye’nin Güvenliği
Ülkeleri nükleer silah geliştirmeye sevk eden gerekçeler (tehdit algılaması, uluslararası prestij, elit ve bürokrasinin desteği, ülkenin içindeki siyasi ortam, ekonomik avantajlar) İran’da mevcuttur
İran özellikle tarihten güç alan Fars milliyetçiliği çerçevesinde nükleer silah geliştirmek istemektedir
Türkiye ile İran arasındaki dengeler nükleer silah sahibi olduğu takdirde İran lehine bozulabilir
Bu durum Türkiye’nin iç ve dış güvenliğini, bölgesel konumunu ve Orta Asya’ya açılımını olumsuz etkiler
İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’nin Güvenliği
Türkiye’nin Güvenliği (devam)
İran’ın Yunanistan, Ermenistan ve Suriye ile geliştirmiş olduğu ittifak ilişkileri Türkiye’nin aleyhine bir yönde artarak gelişebilir
İran-Yunanistan ittifakı Türkiye’nin Yunanistan’a karşı olan stratejik derinliğini ortadan kaldırabilir