Tətbiqi səviyyə.
Bu səviyyənin proqram təminatı istehsal, yaradıcılıq, əyləncə və öyrətmə
məsələlərinin həlli üçün nəzərdə tutulmuş tətbiqi proqramlar kompleksindən ibarətdir.
Tətbiqi proqramlarla sistem proqramları arasında sıx qarşılıqlı əlaqə mövcuddur.
Hesablayıcı sistemin universallığı, tətbiqi proqramlara əlçatanlıq və kompüterin
funksional imkan genişliyi mövcud əməliyyat sisteminin tipindən, onun nüvəsində
yerləşdirilmiş sistem vasitələrindən və insan-proqram-avadanlıq kompleksinin qarşılıqlı
təsirindən bbirbaşa asılıdır.
Tətbiqi proqram təminatının təsnifatı
1. Mətn redaktorları. Mətn redaktorunun əsas funksiyaları – mətn verilənlərinin daxil
edilməsi və redaktə olunmasıdır. Verilənlərin daxil edilməsi, çıxarılması və
saxlanması üçün mətn redaktoru sistem proqram təminatından istifadə edir. Proqram
təminatı ilə tanışlıq və kompüterlə işləmək vərdişlərinə yiyələnmək tətbiqi
proqramların bu sinfi ilə başlayır.
2. Mətn prosessorları. Bunlar mətni formatlaşdırmağa, başqa sözlə, rəsmi formaya
gətirməyə imkan verir. Mətn prosessorlarının əsas vasitələri hazır sənədin tərkib
hissələri olan mətn, şəkil, cədvəl və digər obyektlərin qarşılıqlı təsirini, həmçinin
redaktə və formatlaşdırma işinin avtomatlaşdırılmasını təmin edirlər. Sənədlərlə
işləməyin müasir stili (üslubu) 2 yanaşmadan ibarətdir: 1) kağız sənədlərlə iş, 2)
elektron sənədlərlə iş. Bu sənədlərin formatlaşdırılması metodları fərqli olsa da
mətn prosessorları hər iki sənədi uğurla işləməyə imkan verir.
3. Qrafik redaktorlar. Qrafik şəkillərin yaradılması və emalı üçün nəzərdə tutulmuş
geniş proqramlar sinfi mövcuddur. Bunların 3 kateqoriyası fərqləndirilir: 1) rastr
redaktorları, 2) vektor redaktorları, 3) 3-D redaktorları –(üçölşülü qrafika).
Rastr redaktorlarında qrafik obyekt nöqtələr (rastrlar) kombinasiyası şəklində təqdim
edilir ki, bu nöqtələrin də hər birinin öz rəngi və parlaqlığı vardır. Bu yanaşma o hallarda
səmərəlidir ki, qrafik təsvirdə rənglərin sayı çoxdur və rənglər barədəki informasiya forma
106
barədəki informasiyadan daha vacibdir. Bu yanaşma fotoqrafiya və poliqrafiya (mətbəə)
şəkilləri üçün xarakterikdir.
Vektor redaktorları şəkilə aid verilənlərin təqdim edilməsi üsulu ilə fərqlənir. Burada
obyekt nöqtə deyil, xəttdir. Hər bir xətt 3-cü dərəcəli riyazi əyri kimi təsəvvür edilir və
düsturla ifadə olunur. Bu halda verilənlər yaddaşda az yer tutur. Lakin şəklin ekrana
çıxarılması mürəkkəb hesablamalar tələb etdiyindən güclü hesablayıcı sistemlərin olmasını
tələb edir. Bu yanaşma reklamların və nəşriyyat məhsullarının cildlərinin hazırlanmasında
geniş tətbiq edilir.
4. Verilənlər bazasının idarə edilməsi sistemləri (VBİS-lər). Verilənlər bazası dedikdə,
cədvəl strukturları şəklində təşkil edilmiş iri verilənlər massivləri nəzərdə tutulur.
VBİS-in əsas funksiyaları aşağıdakılardan ibarətdir:
-boş VB strukturlarının yaradılması;
-verilənlərin strukturlara doldurulması və digər bazalarda olan cədvəllərdən
verilənlərin idxal edilməsi vasitələrinin mövcud olması;
-verilənlərə müraciət imkanı və axtarış və filtrasiya vasitələrinin mmövcud olması.
Şəbəkə texnologiyalarının geniş yayılması ilə bağlı olaraq müasir VBİS-lərdən
uzaqda (İnternet serverlərində) yerləşən paylanmış resurslarla işləmək imkanıın olması
tələb edilir.
5. Elektron cədvəllər. Bunlar müxtəlif tip verilənlərin saxlanması və emalı üçün
vasitələr kompleksi təqdim edir. Əsas aksent verilənlərin dəyişdirilməsinə
yönəldilsə də ədədi verilənlər üzərində işləmək üçün geniş spektrdə vasitələrə
malikdir. Elektron cədvəllərin əsas xüsusiyyəti riyazi və ya məntiqi düsturlarla
verilmiş əlaqələndirilmiş yuvaların məzmununu avtomatik dəyişdirə bilməkdir.
Elektron cədvəllər mühasibat uçotunda, maliyyə və ticarət bazarlarının təhlilində, iri
həcmli
ədədi
verilənlərin
müntəzəm
təkrarlanan
hesablamalarının
avtomatlaşdırılmasında geniş tətbiq edilir.
6. Avtomatlaşdırılmış layihələşdirmə sistemləri (SAD-sistemlər). Bunlar layihə-
konstruktor işlərinin avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. SAD-sistemlər
maşınqayırmada, cihazqayırmada, memarlıqda tətbiq edilir. Bu sistemlər qrafik
işlərlə yanaşı sadə hesablamalar aparmaq, verilənlər bazasında mövcud olan hazır
konstruktiv elementləri seçmək imkanı da verir. SAD-sistemlərin əsas xüsusiyyəti
layihələşdirmənin bütün mərhələlərində texniki şərtləri, norma və qaydaları
107
avtomatik təmin etməkdən ibarətdir. Layihə işlərinin avtomatlaşdırılmış sistemi
(rusca-САПР) çevik istehsal sistemlərinin (ÇİS-lərin) və texnoloji proseslərin
avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin (TP AİS-lərin) zəruri komponentidir.
7. Stolüstü nəşriyyat sistemləri. Bunlar poliqrafiya məhsullarının səhifələnməsi
(verstka edilməsi) prosesini avtomatlaşdırmaq üçündür. Nəşriyyat sistemləri mətnin
səhifə parametrləri ilə və qrafik obyektlərlə qarşılıqlı təsirin idarə edilməsi üzrə
geniş tərkibdə vasitələrə malik olsalar da, mətnin daxil edilməsi və redaktə işinin
avtomatlaşdırılması imkanları üzrə xeyli zəifdir. Bunlar adətən əvvəlcədən mətn və
qrafik redaktorlarda işlənilmiş sənədlərə tətbiq edilir.
8. HTML redaktorları (Web-redaktorlar). Bunlar mətn və qrafik redaktorların
imkanlarını özündə birləşdirən xüsusi sinif redaktorlardır. Bu redaktorlar İnternetin
veb-səhifələrini yaratmaq və redaktə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu sinfə aid
olan proqramlar elektron sənədlərin və multimediya məhsullarının hazırlanmasında
istifadə edilir.
9. Brauzerlər (Veb-sənədlərə baxış vasitələri). Bunlar HTML formatında yaradılmış
elektron sənədlərə baxış keçirmək üçündür. Brauzerlər mətn və şəkilləri təkrar
yaratmaqla yanaşı, musiqi, insan danışığı, radioverilişləri, video konfranslar
səsləndirmək, elektron poçtla işləmək imkanı da yarada bilir.
10. Avtomatlaşdırılmış tərcümə sistemləri. Elektron lüğətlər və dildən-dilə tərcümə
proqramları fərqləndirilir. Elektron lüğətlər sənəddəki ayrı-ayrı sözləri tərcümə
etmək üçün olan proqram vasitələridir. Bunlar sərbəst mətn tərcüməsi ilə məşğul
olan peşəkar tərcüməçilər tərəfindən istifadə edilir. Bu proqramlar bir dildə daxil
edilən mətni başqa dildə ekrana çıxarıaraq tərcümə işini avtomatlaşdırır.
Avtomatlaşdırılmış tərcümədə keyfiyyətli bədii tərcümə mətni almaq çətindir.
Çünki burada tərcümə ayrı-ayrı leksik vahidlərin tərcüməsi yolu ilə əldə edilir.
Texniki mətnlərin tərcüməsi xeyli keyfiyyətli alınır.
Avtomatlaşdırılmış tərcümə proqramlarından istifadə edilməsi aşağıdakı hallarda
məqsədəuyğundur:
-xarici dili mütləq şəkildə anlamadıqda:
-sənədlə tez tanış olmaq zərurəti yarandıqda;
-xarici dilə tərcümə etmək lazım gəldikdə;
-tərcümə qaralaması hazırlayıb sonra redaktə etmək imkanı olduqda.
108
11. İnteqrasiya edilmiş kargüzarlıq sistemləri. Bunlar rəhbərin iş yerinin avtomatlaş-
dırılması üçün nəzərdə tutulmuş vasitələrdir. Xüsusi halda, bu funksiyalar
sənədlərin yaradılmasından, redaktə edilməsindən və formatlaşdırılmasından,
elektron poçt, faksimil və telefon rabitəsi funksiyalarının mərkəzləşdirilməsindən,
müəssisədəki sənəddövriyyəsinin monitorinqindən və dispetçerləmədən, alt
bölmələrin
işinin
koordinasiyasından,
inzibati-təsərrüfat
fəaliyyətinin
optimallaşdırılmasından və operativ və sorğu informasiyasının göndərilməsindən
ibarətdir.
12. Mühasibat sistemləri. Bunlar mətn və cədvəl redaktorlarının, həmçinin VBİS-in
funksiyalarını özlərində birləşdirmişdir. Mühasibat sistemləri ilkin mühasibat
sənədlərinin tərtibi və uçotu, müəssisənin istehsal, təsərrüfat və maliyyə
fəaliyyətinin yekunlarına dair müntəzəm hesabatların vergi orqanlarının,
büdcədənkənar fondların və statistik uçot orqanlarının tələb etdikləri formada
hazırlanmasının avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.
13. Maliyyə-analitik sistemləri. Bunlar bank və birja strukturlarında istifadə edilir.
Maliyyə-analitik sistemləri maliyyə və ticarət bazarlarında, habelə xammal
bazarlarında gözlənilən situasyaya nəzarət etmək və proqnozlaşdırmaq, həmçinin
cari hadisələri təhlil etmək və hesabat tərtib etmək işlərini avtomatlaşdırmaq
üçündür.
14. Ekspert sistemləri. Bunlar bilik bazalarındakı verilənlərin təhlili və istifadəçi
sorğusuna uyğun cavabın verilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ekspert sistemləri o
halda istifadə edilir ki, qərar qəbulu üçün xüsusi geniş mütəxəssis biliyi tələb
olunur. Bu sistemlər tibbdə, əczaçılıqda, kimyada, hüquqda və s istifadə edilir.
Ekspert sistemlərinin istifadə edilməsi bilik mühəndisliyi adlanan elm sahəsi ilə
əlaqədardır. Bilik mühəndisləri dedikdə, ekspert sistemlərinin layihələşdiriciləri ilə
(proqramçılarla) elm və texnikanın konkret sahəsinə aid olan mütəxəssislər
(ekspertlər) arasında əlaqə yaradan mütəxəssislər nəzərdə tutulur.
15. Geoinformasiya sistemləri. Bunlar xəritəçəkmə və geodeziya işlərinin avtomat-
laşdırılması üçündür. Bu sistemlər topoqrafik və aeroqrafik metodlarla alınmış
informasiya ilə işləyir.
16. Videomontaj sistemləri. Bu sistemlər video materialların rəqəmsal işlənməsi,
montaj edilməsi, video effektlərin yaradılması, video qüsurların ləğv edilməsi, video
109
materiala səsin qoşulması, titr və subtitrlərin əlavə edilməsi üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Bu sistemlərin bəzi kateqoriyaları tədris, sorğu və əyləncə sistemləri
və proqramları şəklində mövcuddur. Bunların xarakterik cəhəti geniş spektrdə
multimediya vasitələri ilə təcchiz olunmasıdır.
17. İnstrumental dillər və proqramlaşdırma sistemləri. Bu vasitələr yeni proqramların
tərtib edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu sistemlərin köməyi ilə tərtib edilmiş
proqramı kompüter ―anlayır‖ və maşın kodunda icra edir. Hər bir əmr 1 və 0-lar
sırası şəklində verilir. Proqramın maşın dilində yazılması qətiyyən münasib deyildir.
Buna görə də proqram insana aydın olan dildə, yəni instrumental dildə, başqa sözlə,
alqoritmik dildə və ya proqramlaşdırma dilində tərtib edilir və sonra translyator
adlanan xüsusi proqram vasitəsilə proqram mətni maşın koduna tərcümə edilir ki,
buna da proqramın translyasiya edilməsi deyilir. Translyatorlar 2 tip olur: 1)
interpretatorlar və 2) kompilyatorlar. İnterpretator proqramdakı bir operatoru
oxuyur, təhlil edir və həmin anda iccra edir. Sonra növbəti operatoru oxuyur və s.
Kompilyator isə proqramı tamamilə oxuyub təhlil etdikdən sonra proqramın icrasına
başlayır. İnstrumental dillər aşağı səviyyəli (maşın dilinə yaxın) və yüksək səviyyəli
(insan dilinə yaxın) olmaqla 2 qrupa bölünür. Aşağı səviyyəli dillərə assemblerlər,
yüksək səviyyəli dillərə isə Pascal, Basic, C/C++, VB dilləri və s aiddir.
Proqramlaşdırma sistemlərinə translyatorlardan əlavə, mətn redaktorları, yerbəyer
(komponovka) edici, standart proqramlar kitabxanası, sazlayıcı, proqramlaşdırmanın
avtomatlaşdırılmasını vizuallaşdıran vasitələr daxildir. Belə sistemlərə nümunə
olaraq Delphi, Visual Basic, C++, VisualFoxPro və s göstərilə bilər.
Dostları ilə paylaş: |