İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

Əsas anlayışlar. 
Təbii dilin məzmun müxtəlifliyi olduqca genişdir. Belə ki, bu material qəzet və 
jurnallarda çap edilmiş məqalələr, müxtəlif texniki sənədlər, hesabatlar, kitablar, 
dissertasiyalar, məktublar, qanunvericilik aktları və s. ola bilər.
Mətni axtarış sistemlərində əsas informasiya vahidi sənəddir. Sənəd – bu və ya 
digər təbii dildə təqdim edilən bitkin məzmunlu hüquqi mahiyyətdir.
Tammətnli axtarış sistemləri elektron sənədləri ilə, yəni kompüter yaddaşında 
saxlanan və avtomatlaşdırılmış emal üçün hazır olan sənədlərlə işləyir. Bunlara ―sənədlər 
kolleksiyası‖ deyilir. Mətni axtarış istifadəçi sorğuları ilə aktuallaşır. Sorğu axtarış 
kriterisi şəklində formalaşdırılır. Axtrış çoxaspektliliyinin vahidi sənəddir. Axtarış 
kriterisi termlər yığımı (söz və ya sözbirləşməsi) və ya məntiqi operator simvolları (VƏ, 
VƏ YA, DEYİL) ilə birləşdirilmiş termlər ola bilər. Sorğuya uyğun elektron sənədi 
relevant sənəd,yəni, tanına bilən sənəd adlanır. Bu, sadə halda ―hə-yox‖ məntiqi ilə, 
mürəkkəb sistemlərdə isə ―qeyri-səlis‖ məntiqlə reallaşdırılır. Sonuncu halda tanıma 
dərəcəsi mühüm rol oynayır. Bəzən sorğu kompüter tərəfindən səhv anlaşılır, lazım olan 
sənəd əvəzinə başqa sənəd təqdim edilir. Bu hadisə informasiya küyü adlanır.
Axtarışın keyfiyyət göstəricisi tamlıq və dəqiqlikdir. Axtarışın tamlığı sorğulara 
təqdim edilən relevant sənədlərin sayının yaddaşdakı relevant sənədlərin ümumi sayına 
nisbətidir. Axtarışın dəqiqliyi sorğuya cavab verən relevant sənədlərin sayının sorğuya 
cavab olacaq sənədlərin ümumi sayına nisbətidir.
 

---

201 
8.8.2. Mətni axtarış prinsipləri 
Müasir mətn axtarışı sistemlərinin mürəkkəbliyinin mənbələri. Müasir sistemlər 
deskriptorlarla və ya sənəddəki atributlarla (nəşr ili, müəllifi, nəşriyyat və s.) işləyən 
əvvəlki axtarış sistemlərindən fərqli olaraq sənədin məzmunu ilə iş görür. 
Təbii dildə verilən cümlə və ya ifadə çox hallarda ikimənalı və bolluqlu olur. 
Sinonimləri, omonimləri, qramatik forma müxtəlifliklərini nəzərə almaq lazım gəlir. 
Cümlədəki sözlər arasındakı məna əlaqələri çox zaman əyani olmur. Yeni terminlər və 
anlayışlar yaranır. Bütün bunlar mətni informasiya resurslarının strukturlaşdırılmama-
sına dəlalət edir.