İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

Mətni axtarış sahəsinin problemləri. Müasir dövrdə mətni axtarış problematikası 
olduqca genişlənmişdir. Belə ki, buraya: konkret axtarış modellərinin inkişafı; sistemlər 
üzərində eksperiment aparılması, onların testləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi metodo-
logiyası; mətni axtarışın reallaşdırılması metodları; mətni axtarış və VB texnologiya-
larının inteqrasiya edilməsi üçün tətbiq edilən yanaşmalar; Veb mühitində axtarış; 
verilənlərin sıxılması metodları; sorğuların emalı səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi; 
təbbi dilin emalı; mətn sənədlərinin təsnifləşdirilməsi və klasterləşdirilməsi metodları; 
elektron kitabxanalardakı informasiya axtarışı üzrə proqram əlavələri; mətnlərin dərin 
təhlili; multimediya informasiyasının indeksləşdirilməsi və axtarışı texnologiyaları; 
―insan – kompüter‖ interfeysləri və s. aiddir. Bu istiqamətlərin hamısında böyük uğurlar 
əldə edilmişdir.
 
8.8.6. Mətn sistemlərinin funksional imkanlarının genişləndirilməsi 
Mətni axtarış sistemləri həm baza funksiyalarının icra mexanizmlərinin təkmilləş-
diriliməsi, həm də əlavə imkanların yaradılması istiqamətində inkişaf etdirilir. Əlavə 
imkanlardan bəziləri aşağıdakilardır: 
Axtarış dəqiqliyinin yüksəldilməsi. İstifadəçi sorğusundaskı termlər müxtəlif qiy-
mətlilik nümayiş etdirdiyindən, bəzi sistemlər sorğuda iştirak edən termlərin əhəmiy-
yətini xarakterizə edən əmsallar da verir. Bu informasiya relevantlığın qiymətləndiril-
məsi zamanı istifadə edilərək axtarış dəqiqliyini yüksəltməyə imkan verir. 
Sorğulara görə sənədlərin ranqlaşdırılması. Bir sıra səbəblərə görə mətni axtarış 
sistemləri istifadəçini təmin edən axtarışı reallaşdıra bilmədiyindən, sorğuya müəyyən 

---

205 
dərəcədə uyğun gələn sənədləri sorğuya yaxınlıq dərəcəsinə görə ardıcıl düzmək lazım 
gəlir. 
Relevantlıq üzrə əks-əlaqə. Bu, axtarışın nəticəsi istifadəçini təmin etmədikdə sor-
ğunu dəqiqləşdirmək üçün yaradılan imkandır. Yəni axtarışın nəticəsi kimi təqdim 
edilmiş sənədlərin siyahısında istifadəçini təmin etməyən sənədlərin qeyd edilməsi yolu 
ilə axtarışın dəqiqləşdirilməsi həyata keçirilir.
İstifadəçi sorğularının avtomatik genişləndirilməsi. Bu, istifadəçi sorğusuna avto-
matik əlavələr edilməsi yolu ilə edilir və axtarışın səmərəliliyini artırır. 
Sənədlərin avtomatik indeksləşdirilməsi. Bu, işi əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirir. 
Multi-dilli axtarış. Bu, bir neçə təbii dildə təqdim edilmiş sənədləri axtarmağa im-
kan verir. Burada əsas problem sənəd və ya onun fraqmentinin hansı dildə tərtib edil-
diyini düzgün təyin etməkdən ibarətdir. 
Kross-dilli axtarış. Bu o halda tətbiq edilir ki, sorğu bir dildə, axtarılan sənəd isə 
başqa dildə tərtib edilmiş olsun. Burada, ilk növbədə, sorğu və sənədin hansı dillərdə 
tərtib edildiyi müəyyən edilir, sonra ya sorğu sənədin, ya da sənəd sorğunun dilinə 
tərcümə edilir. 
VB sistemlərində mətni axtarış. VB resurslarının mətn sənədləri kolleksiyaları ilə 
inteqrasiya edilməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bir sıra relyasiyalı və obyekt-relyasiyalı 
serverlərdə, məsələn, İBM kompaniyasının DB2, Oracle kompaniyasının Oracle Corp., 
Microsoft Corp. kompaniyasının SQL Server 7.0 və SQL-server 2000 VBİS-lərində 
mətni axtarış mexanizmləri mövcuddur. Lakin bu sistemlərdəki axtarış yalnız məntiqi 
(bul) modelə əsaslanır. 
Veb-də mətn resurslarının axtarışı. Veb resursları zənginləşdikcə bu mühitdə mətni 
axtarış aktuallaşır. Çünki ənənəvi naviqasiya mexanizmləri informasiya resurslarına 
kifayət qədər operativ müraciəti təmin etmir. Veb mühitində ilk mətni axtarış axtarış 
maşınları vasitəsilə icra edilirdi və bu zaman yalnız aidi axtarış aparmaq mümkün idi. 
Sonralar Veb mühitində məntiqi (bul) axtarışı tətbiq edildi. Hal-hazırda bir sıra universal 
və predmet oblastına yönəldilmiş Veb-axtarış sistemləri mövcuddur. Bunlardan: çoxdilli 
AltaVista, Yahoo!, Google və s. nəhəng axtarış sistemlərini misal göstərmək olar.
Sözügedən istiqamətdə növbəti ciddi uğurlar XML platforması standartlarına 
əsaslanan yeni nəsil texnologiya ilə bağlı olacaqdır. Çünki bu texnologiya axtarış 
―çoxüzlülüyünü‖ (çoxindeksliliyini) azaltmağa imkan verir. 

---

206