İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

Əməliyyatların avtomatik icrası. İrihəcmli hesablamaların icrası üçün təkcə hər bir 
hesab əməlinin cəld icrası əhəmiyyətli deyil, həm də bu əməllər arasında insan müdaxiləsi 
tələb edən fasilələr olmamasıdır. Halbuki, müasir kalkulyatorların əksəriyyəti hesab 
əməllərini kifayət qədər cəld icra etsə də, bu tələbə cavab vermir. Yəni icra edilən əməllər 
dayanmadan ardıcıl icra edilməlidir. 
İşə buraxılan proqram üzrə işləmək. Əməliyyatların avtomatik icrası üçün proqram 
icraçı qurğuya əməliyyatların icra sürətinə bərabər sürətlə daxil edilməlidir. Bu məqsədlə 
Ç.Bebbic proqramın əvvəlcədən perfokartlara
43
yazılmasını və sonra maşına daxil 
edilməsini təklif etmişdi.
Verilənlərin saxlanması üçün xüsusi qurğunun (yaddaşın
44
) olması. Bu inqilabi 
ideyalar onların mexaniki texnika əsasında reallaşdırılmasının mümkün olmaması 
ucbatından xeyli gözləməli oldu. Belə ki, ilk elektrik mühərriki 50 il sonra, ilk elektron 
lampası isə 100 il sonra yaradıldı. Ötən 100 il ərzində az qala tamamilə unudulmuş bu 
ideyalar növbəti 100 illikdə yenidən kəşf edildi.
Avtomatik fəaliyyət göstərən ilk hesablayıcı qurğu 20-ci əsrin ortalarında meydana 
çıxdı. Bu, mexaniki konstruksiyalarla yanaşı, elektromexaniki relelərdən istifadə edilməsi 
sayəsində mümkün oldu. Releli maşınlar üzərində iş 20-ci əsrin 30-cu illərində başlandı. 
Bu iş 1944-cü ildə amerika riyaziyyatçısı və fiziki Qovard Aykenin rəhbərliyi altında 
İBM
45
firmasında Ç.Bebbicin ideyalarına əsaslanan
46
―Mark-1‖ adlı maşının istehsalınadək 
davam etdi. Bu maşında ədədləri təsvir etmək üçün mexaniki
47
, idarə etmək üçün isə 
elektromexaniki elementlərdən istifadə edilmişdi. Ən güclü releli maşınlardan biri olan 
42
Ç.Bebbic bunu ―anbar‖ adlandırmışdı 
43
O illərdə perfokartlar toxucu dəzgahların idarə edilməsi üçün istifadə edilirdi. 
44
Ç.Bebbic bunu ―anbar‖ adlandırmışdı 
45
 International Business Machines 
46
Baxmayaraq ki, bu maşının yaradıcıları Ç.Bebbic ideyaları ilə tanış deyildilər.
47
sayğac təkərləri 

---

27 
―РВМ-1
48
‖ 50-ci illərdə SSRİ-də N.İ.Bessonovun rəhbərliyi altında yaradılmışdı ki, bu da 
kifayət qədər uzun 2-lik ədədlər üzərində saniyədə 20 vurma əməli icra edə bilirdi.
Hesablayıcı texnikada əsl inqilab elektron qurğuların tətbiqi ilə baş verdi. Bu qurğular 
üzərində iş 20-ci əsrin 30-cu illərinin sonunda eyni vaxtda ABŞ-da, Almaniyada, 
İngiltərədə və SSRİ-də aparılmağa başladı. Bu illərdə radiotexniki qurğularda geniş tətbiq 
edilən elektron lampaları ədədi informasiyanın emalı və saxlanması üçün texniki təməl 
kimi istifadə edilməyə başladı.
İlk fəaliyyət göstərən EHM ABŞ-da 1945-1946-cı illərdə istehsal edlmiş ENIAC oldu. 
Bu maşının adı ingiliscə ―elektron-ədədi inteqrator və hesablayıcı‖ kimi tərcümə edilən 
sözlərin baş hərflərindən yaradılmışdı. Bu maşının yaradılması işinə 30-cu illərin sonunda 
Corc Atanasov, sonrakı illərdə isə Con Mouçli və Presper Ekkert rəhbərlik etmişdilər. 
ENIAC 18 min elektron lampasından və çoxsaylı elektromexaniki elementlərdən 
qurulmuşdu. Enerji tələbatı 150 kvt idi ki, bu da çox da böyük olmayan bir zavodun 
tələbatı qədərdir. 
Praktiki olaraq eyni zamanda Böyük Britaniyada da EHM yaratmaq üzərində iş 
gedirdi. Bu iş, ilk növbədə, Allan Türinqin adı ilə bağlı idi. A.Türinq alqoritmlər 
nəzəriyyəsi və kodlaşdırma nəzəriyyəsi sahələrində görkəmli xidmətlər göstərmiş məşhur 
riyaziyyatçı idi. 1944-cü ildə Böyük Britaniyada ―Koloss‖ adlı maşın yaradıldı.
Bu və digər ilk EHM-lər sonrakı kompüterlərin konstruktorlarının nöqteyi-nəzərindən 
çox mühüm keyfiyyətə malik deyildilər. Belə ki, bu maşınlarda proqram yaddaşda 
saxlanmırdı. Olduqca mürəkkəb kommutasiyaedici xarici qurğularda yığılırdı. 
Elektron-hesablayıcı texnikanın inkişafının ilk mərhələsində görkəmli amerika 
riyaziyyatçısı Con fon Neyman nəzəri və praktiki cəhətdən böyük xidmətlər göstərmişdir. 
Belə ki, ―fon Neyman prinsipləri‖ ömürlük tarixə düşmüşdür. Bu prinsiplər EHM-lərin 
klassik (fon Neyman) arxitekturasını törətdi
49
. Əsas prinsiplərdən biri, yəni proqramın 
48
РВМ - Релейная вычислительная машина 
49
Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır: 
-Kompüter bir-neçə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır; 
-İnformasiya xüsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır; 
-Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır; 
-Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir; 
-Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keçirilməlidir; 
-Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır; 
-İnformasiyanın daxil edilməsi və çıxarılması üçün giriş-çıxış qurğusu olmalıdır. 
Müasir kompüterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur. 

---

28 
saxlanması prinsipi ―proqramın da verilən kimi, maşın yaddaşında saxlanmasını‖ tələb 
edir. İlk belə maşın 1949-cu ildə Böyük Britaniyada yaradılan EDSAC adlı maşın oldu. 
1970-ci illərədək SSRİ-də yaradılan EHM-lər son dərəcə məxfi strateji məhsul 
sayılaraq ətraf dünyadan tamamilə izolə olunmuş halda istehsal edilirdi. 80-ci illərdən 
məxfilik bir qədər yumşaldıldı və köhnə EHM modelləri idxal edilməyə başladı. Hal-
hazırda ABŞ və Yaponiya yeni kompüter modellərinin hazırlanması və istehsalını məxfilik 
rejimində həyata keçirir. 
SSRİ-də istehsal edilən ilk EHM
50
1951-ci ildə akademik S.A.Lebedevin rəhbərliyi 
altında yaradıldı. 60-cı illərin ortalarında SSRİ-də yaradılan BESM-6
51
adlı EHM öz 
dövrünün ən güclü EHM-i olaraq uzun müddət müdafiə, kosmik tədqiqatlar, elmi-texniki 
tədqiqatlar sahələrində baza maşın kimi istifadə edildi. Həmin illərdə İ.S.Bruk, 
M.A.Karsev, B.İ.Rameev, V.M.Qluşkov, Y.A.Brazilevcki kimi konstruktor və informatika 
nəzəriyyəçilərinin rəhbərliyi ilə ―Minsk‖, ―Ural‖, ―M-20‖, ―Mir‖ və s EHM-lər istehsal 
edildi.