İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

3.2 İnformasiya emalının instrumental vasitələrinin inkişafı 
 
Mübaliğəsiz demək olar ki, XIX əsrin son qərinəsi ilə XX əsrin sonu arasındakı 
müddər çoxsaylı irili-xırdalı inqilabların ―beşiyi‖ olmuşdur. Belə ki, XIX əsrin sonu, XX 
əsrin əvvəlində sənaye inqilabı baş vermiş, Birinci Dünya müharibəsi sosial inqilablar 
dalğası yaratmış, Dünya təlatümə gəlmişdir. İkinci Dünya müharibəsi və sonrakı illər 
iqtisadiyyatın inkişafı, nüvə və mikromolekulyar fizika, bərk cisim elektronikası 
sahələrində aparılan tədqiqatlar, ilk hesablayıcı sənaye qurğularının yaradılması sənaye 
inqilabı yaratdı ki, bu da XX əsrin son rübündə informasiya texnologiyalarının güclü 
inkişafı üçün münbit zəmin yaratdı. Yəni, 1900-1920-ci illərdə sənaye inqilabı, 1920-
1940-cı illərdə sosial inqilablar, 1940-1975-ci illərdə sənaye qurumları inqilabı, 1975-
2000-ci illərdə informasiya inqilabı baş vermişdir.
Ötən əsrin sonunu bürüyən keyfiyyət dəyişiklikləri çoxəsrlik tarixə malik idi. 
Hesablayıcı texnika müasir inkişaf səviyyəsinə birdən-birə çatmamışdır. Bu günədək 
4 nəsil və bunadək uzun tarixi müddət keçmişdir. 
50
МЭСМ -«малая электронно-счетная машина»
51
БЭСМ-6 - «большая электронно-счетная машина, 6-я модель»

---

29 
3.2.1 EHM-ə qədərki tarixi dövr. Ən qədim hesab aləti təbiətin insana bəxş etdiyi əl 
barmaqlarıdır. Ədəd və fiqur anlayışları gerçək dünyadan götürülmüşdür. 10 barmaqla 
saymaq ilk hesab əməli olmuşdur. Əlbəttə, bunu yaradıcılığın məhsulu hesab etmək 
düzgün olmazdı. Bir-çox dillərdəki say adları göstərir ki, ibtidai insanın saymaq aləti 
əsasən onun əl barmaqları olmuşdur. Təsadfi deyil ki, qədim ruslar təklik rəqəmi ―перст‖ 
(barmaq), onluq ədədi ―состав‖ (tərkib), bütün qalan sayları ―сочинение‖ (qurama) 
adlandırmışlar. Bir-çox xalqlar əl mənasını ―beş‖ sözünə yükləmişlər. Məsələn, malaylar 
―lima‖dedikdə, həm əl, həm də ―beş‖ nəzərdə tuturlar. Barmaqlar əsasında 5-lik,10-luq və 
20-lik say sistemləri yaradılmışdır. Bir sıra xalqlar hələ də barmaq hesabı saylardan 
istifadə edirlər. Barmaq hesabı Romada da geniş yayılmışdı. 
Barmaq hesabı ilə yanaşı, ən qədim dövrlərdən ilk hesablama alətləri də yaranmağa 
başlamışdı. Buna misal, naxışlı (oymalı) çubuqlar
52
və düyünlü qaytanlar (iplər) göstərilə 
bilər. Lakin bu üsullar və vasitələr ticarətin inkişafı ilə bağlı hesablamalara artan tələbatı 
ödəmək iqtidarında deyildi. Yazılı hesablamanın inkişafına 2 cəhət mane olurdu. Əvvəla, 
yazı üçün işlədilən gil və mum lövhələr bu işə yaramırdı. İkincisi də, o dövrdə istifadə 
edilən say sistemləri ilə hesab əməlləri aparmaq çətin idi. Odur ki, ―abak‖ deyilən ilk 
hesab aləti yaradıldı. Bu, bizim eradan əvvəl 500-cü ilə təsadüf edirdi. Abak müasir 
çötkənin ulu əcdadı hesab olunur. Bu barədə yuxarıda ətraflı məlumat verilmişdir.