İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

3.8.1 Mərkəzi prosessor. Bu, informasiyanı emal edən qurğudur. Operativ yaddaşa 
gətirilmiş maşın proqramı prosessorun başa düşəcəyi əmrlər ardıcıllığı olduğundan, 
prosessor həmin əmrləri növbə ilə yerinə yetirir. Əmrdə göstərilir ki, ilkin verilən 
haradan götürüləcək, üzərində hansı əməliyyat aparılacaq, nəticə haraya yerləşdirilə-
cəkdir. Prosessor aşağıdakı funksiyaları icra edir: 
əmri operativ yaddaşdan oxuyub deşifrasiya
89
edir; 
veriləni operativ yaddaşdan və giriş-çıxış portlarından oxuyur; 
veriləni operativ yaddaşa yazır və ya giriş-çıxış portlarına göndərir; 
xarici qurğu adapterlərindən müraciət və əmrləri qəbul edib işləyir; 
kompüterin bütün qurğularını idarə etmək üçün siqnallar hasil edir. 
Prosessor 2 hissədən ibarətdir: əməliyyat hissəsi və interfeys hissəsi. Əməliyyat 
hissəsi idarə qurğusundan, hesab-məntiq qurğusundan və prosessor yaddaşından (ümumi 
təyinatlı registrlərdən) ibarətdir. İnterfeys hissəsi şin və portların idarə edilməsi mikro-
sxemlərindən və ünvan və əmr registrlərindən təşkil edilir. İdarə qurğusu prosessorun ən 
mürəkkəb hissəsidir. İdarə qurğusu aşağıdakı funksiyaları icra edir: 
operativ yaddaşdakı icrası tələb olunan növbəti əmrin ünvanını ünvan registrindən 
seçir; 
operativ yaddaşdan növbəti əmri seçir; 
əməliyyat deşifratorunun köməyi ilə əmrin kodunu təhlil edib əmrdə nəzərdə 
tutulan əməliyyatı və onun əlamətini identifikasiya
90
edir; 
seçılmiş əməli icra edən mikropoqramı prosessordan oxuyub lazımi idarəedici 
siqnallar hasil edir; 
operativ yaddaşdakı əməl operandlarının
91
ünvanlarını oxuyub ümumi təyinatlı 
registrlərə yazır; 
əməli icra edir; 
nəticəni operativ yaddaşa yazır; 
növbəti əmrin ünvanını formalaşdırır. 
89
əks tərcümə
90
adlandırma
91
parametrlərinin

---

46 
Hesab-məntiq qurğusu hesab və məntiq əməllərinin icrası üçündür. Bu işin icrası 
üçün əməl operandları əvvəlcədən ümumi təyinatlı registrlərdə yerləşdirilir. Nəticələr də 
həmin registrlərə yazılır. 
Şin və portların idarə edilməsi sxemi aşağıdakı funksiyaları icra edir: 
portun və onu idarə edən informasiyanın ünvanını formalaşdırır; 
portdakı informasıyanı (və ya portun əmrə hazırlığı barədə məlumatı) qəbul edir; 
bütün qurğu və mikrosxemləri prosessorla giriş-çıxış portu arasında informasiya 
mübadiləsi üçün hazırlayır. 
Şini idarə edən sxem idarəedici şinə giriş və ya çıxış əməlinə hazırlaşmaq, ünvan 
şininə isə portun ünvanı barədə siqnal göndərir. Ünvan yerləşən qurğu hazır olmaq 
barədə cavab verdikdən sonra verilən şini üzrə verilənlərin daxil edilməsi və ya çıxarıl-
ması həyata keçirilir.