İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

Do  While Şərt 
Dövrün gövdəsi 
Loop 
Bu,(While) dövü davam etdirən şərt adlanır. 
Do Until Şərt 
Dövrün gövdəsi 
Loop 
Buna (Until) isə dövrü bitirən şərt deyilir.
Şərt dövrdən sonra yerləşibsə, buna ―dövr-qədər‖ quruluşu deyilir. Bu da Do...Loop 
açar sözlərlə ifadə edilir: 
Do 
Dövrün gövdəsi 
Loop While Şərt 
Do 
Dövrün gövdəsi 
Loop Until Şərt 
Göründüyü kimi, burada da dövrdən çıxmaq şərti While və Until vasitəsilə yerinə 
yetirilir. ―Dövr-qədər‖ quruluşu şərtin ödənib-ödənməməsindən asılı olmayaraq heç 
olmazsa, 1 dəfə işləyir. 
 
5.2. Verilənlərin proqramla emalı 
Kompüterin əsas funksiyası informasiyanı emal etməkdir.
20-ci əsrin 50-60-cı illərində kompüter elektron-hesablayıcı maşın (EHM) adlanarkən 
yalnız hesablama işi apara bilirdi. İnformasiyanın emalı prosesi ədədi verilənlər üzərində 

---

67 
aparılan əməliyyatlardan ibarət idi. 70-ci illərdə kompüter mətnlərlə işləməyi ―öyrəndi‖. 
İstifadəçi mətn tərtib edib onu redaktə etmək imkanı qazandı. Hal-hazırda kompüterlərin 
əksəriyyəti və sərf edilən vaxtın çoxu mətn verilənləri üzərindəki işlə bağlıdır. 80-ci illərdə 
qrafik informasiya ilə işləyən ilk kompüterlər meydana gəldi. İndi kompüter qrafikası 
işgüzar qrafikada (diaqram, qrafik və s. qurulmasında), kompüter modelləşdirməsində, 
təqdimatların hazırlanmasında, Web-saytların yaradılmasında, televiziya reklamlarında, 
animasiya filmlərində və s. geniş istifadə edilir. Qrafik verilənlərin emalına kompüter 
tətbiqi daim genişlənməkdədir.
90-cı illərdə kompüter səs informasiyasını emal etmək imkanı qazandı. Müasir 
kompüter istifadəçisi səs fayllarının yazılması, dinlənilməsi və redaktə edilməsi işini 
reallaşdıran proqram əlavəsi ilə işləyə bilər. Səs faylı ilə iş multimediya texnologiyasının 
ayrılmaz tərkib hissəsidir.
Ədəd, mətn, qrafik və səs informasiyasının kompüterdə işlənməsi üçün onlar verilən
96
formasına gətirilməlidir. Verilənlər kompüterdə maşın dilində (0 və 1-lər sırası şəklində) 
saxlanır və emal edilir.
Verilən üzərində nə etməyi bilmək üçün kompüterin prosessoru müəyyən əmr 
(təlimat) almalıdır. Məsələn, ―iki ədədi topla‖ və ya ―bir simvolu digərinə dəyiş‖ kimi əmr 
verilə bilər.
Adətən hər hansı bir məsələni həll edərkən prosessor çoxsaylı əmrlər ardıcıllığını icra 
etməli olur. Maşın əmrləri ardıcıllığı proqram adlanır.
Beləliklə, verilənlərin emalı prosesində kompüterin icra etdiyi əmrlər ardıcıllığına 
proqram deyilir. 
40-50-ci illərdə, kompüter erasının başlanğıcında proqramlar bilavasitə maşın dilində, 
yəni prosessorun başa düşdüyü dildə tərtib edilirdi. Bu proqramlar 0 və 1-lərin son dərəcə 
uzun sırasından ibarət olduğu üçün baş açmaq çox çətin idi.
60-cı illərdə yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dilləri (Alqol, Fortran, Basic, Paskal 
və s.) yaradıldı. Bu dillər proqram tərtibini xeyli yüngülləşdirdi. Hal-hazırda vizual 
proqramlaşdırma sistemlərinin (Visual Basic, Delphi və s.) meydana çıxması ilə 
proqramlaşdırma kütləviləşmişdir.
96
Kompüter formasında (maşın dilində) təqdim edilən və kompüterdə emal edilən informasiya verilən 
adlanır. 

---

68 
Müxtəlif verilənlərin emalı üçün lazım olan proqramlar bir neçə 10 illər ərzində 
yaradılmışdır.
Proqramlar çoxluğu kompüterin proqram təminatını təşkil edir. 
Beləliklə, verilənlərin kompüterdə emalı üçün hardware deyilən aparat təminatı ilə 
yanaşı, software adlanan proqram təminatı da zəruridir.
Verilənlərin kompüterdə proqramla emalı prosesi aşağıdakı kimi gedir: icraya 
buraxıldıqdan sonra xarici yaddaşda saxlanan proqram operativ yaddaşa yüklənir; 
prosessor proqramdakı əmrləri ardıcıl oxuyub icra edir; əmrlərin icrası üçün lazım olan 
verilənlər xarici yaddaşdan operativ yaddaşa köçürülür və onların üzərində lazımi 
əməliyyatlar icra edilir; əmrlərin icrası nəticəsində alınmış verilənləri prosessor operativ 
yaddaşa, oradan da xarici yaddaşa yazır; proqramın icrası zamanı prosessor veriləni giriş 
qurğularından alıb, aldığı nəticəni çıxış qurğularına da çıxara bilir.