İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

Tətbiqi səviyyə.
Bu səviyyənin proqram təminatı istehsal, yaradıcılıq, əyləncə və öyrətmə 
məsələlərinin həlli üçün nəzərdə tutulmuş tətbiqi proqramlar kompleksindən ibarətdir. 
Tətbiqi proqramlarla sistem proqramları arasında sıx qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. 
Hesablayıcı sistemin universallığı, tətbiqi proqramlara əlçatanlıq və kompüterin 
funksional imkan genişliyi mövcud əməliyyat sisteminin tipindən, onun nüvəsində 
yerləşdirilmiş sistem vasitələrindən və insan-proqram-avadanlıq kompleksinin qarşılıqlı 
təsirindən bbirbaşa asılıdır. 
Tətbiqi proqram təminatının təsnifatı 
1. Mətn redaktorları. Mətn redaktorunun əsas funksiyaları – mətn verilənlərinin daxil 
edilməsi və redaktə olunmasıdır. Verilənlərin daxil edilməsi, çıxarılması və 
saxlanması üçün mətn redaktoru sistem proqram təminatından istifadə edir. Proqram 
təminatı ilə tanışlıq və kompüterlə işləmək vərdişlərinə yiyələnmək tətbiqi 
proqramların bu sinfi ilə başlayır. 
2. Mətn prosessorları. Bunlar mətni formatlaşdırmağa, başqa sözlə, rəsmi formaya 
gətirməyə imkan verir. Mətn prosessorlarının əsas vasitələri hazır sənədin tərkib 
hissələri olan mətn, şəkil, cədvəl və digər obyektlərin qarşılıqlı təsirini, həmçinin 
redaktə və formatlaşdırma işinin avtomatlaşdırılmasını təmin edirlər. Sənədlərlə 
işləməyin müasir stili (üslubu) 2 yanaşmadan ibarətdir: 1) kağız sənədlərlə iş, 2) 
elektron sənədlərlə iş. Bu sənədlərin formatlaşdırılması metodları fərqli olsa da 
mətn prosessorları hər iki sənədi uğurla işləməyə imkan verir. 
3. Qrafik redaktorlar. Qrafik şəkillərin yaradılması və emalı üçün nəzərdə tutulmuş 
geniş proqramlar sinfi mövcuddur. Bunların 3 kateqoriyası fərqləndirilir: 1) rastr 
redaktorları, 2) vektor redaktorları, 3) 3-D redaktorları –(üçölşülü qrafika). 
Rastr redaktorlarında qrafik obyekt nöqtələr (rastrlar) kombinasiyası şəklində təqdim 
edilir ki, bu nöqtələrin də hər birinin öz rəngi və parlaqlığı vardır. Bu yanaşma o hallarda 
səmərəlidir ki, qrafik təsvirdə rənglərin sayı çoxdur və rənglər barədəki informasiya forma 

---

106 
barədəki informasiyadan daha vacibdir. Bu yanaşma fotoqrafiya və poliqrafiya (mətbəə) 
şəkilləri üçün xarakterikdir.
Vektor redaktorları şəkilə aid verilənlərin təqdim edilməsi üsulu ilə fərqlənir. Burada 
obyekt nöqtə deyil, xəttdir. Hər bir xətt 3-cü dərəcəli riyazi əyri kimi təsəvvür edilir və 
düsturla ifadə olunur. Bu halda verilənlər yaddaşda az yer tutur. Lakin şəklin ekrana 
çıxarılması mürəkkəb hesablamalar tələb etdiyindən güclü hesablayıcı sistemlərin olmasını 
tələb edir. Bu yanaşma reklamların və nəşriyyat məhsullarının cildlərinin hazırlanmasında 
geniş tətbiq edilir. 
4. Verilənlər bazasının idarə edilməsi sistemləri (VBİS-lər). Verilənlər bazası dedikdə, 
cədvəl strukturları şəklində təşkil edilmiş iri verilənlər massivləri nəzərdə tutulur.
VBİS-in əsas funksiyaları aşağıdakılardan ibarətdir: 
-boş VB strukturlarının yaradılması; 
-verilənlərin strukturlara doldurulması və digər bazalarda olan cədvəllərdən 
verilənlərin idxal edilməsi vasitələrinin mövcud olması; 
-verilənlərə müraciət imkanı və axtarış və filtrasiya vasitələrinin mmövcud olması. 
Şəbəkə texnologiyalarının geniş yayılması ilə bağlı olaraq müasir VBİS-lərdən 
uzaqda (İnternet serverlərində) yerləşən paylanmış resurslarla işləmək imkanıın olması 
tələb edilir. 
5. Elektron cədvəllər. Bunlar müxtəlif tip verilənlərin saxlanması və emalı üçün 
vasitələr kompleksi təqdim edir. Əsas aksent verilənlərin dəyişdirilməsinə 
yönəldilsə də ədədi verilənlər üzərində işləmək üçün geniş spektrdə vasitələrə 
malikdir. Elektron cədvəllərin əsas xüsusiyyəti riyazi və ya məntiqi düsturlarla 
verilmiş əlaqələndirilmiş yuvaların məzmununu avtomatik dəyişdirə bilməkdir. 
Elektron cədvəllər mühasibat uçotunda, maliyyə və ticarət bazarlarının təhlilində, iri 
həcmli 
ədədi 
verilənlərin 
müntəzəm 
təkrarlanan 
hesablamalarının 
avtomatlaşdırılmasında geniş tətbiq edilir.
6. Avtomatlaşdırılmış layihələşdirmə sistemləri (SAD-sistemlər). Bunlar layihə-
konstruktor işlərinin avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. SAD-sistemlər 
maşınqayırmada, cihazqayırmada, memarlıqda tətbiq edilir. Bu sistemlər qrafik 
işlərlə yanaşı sadə hesablamalar aparmaq, verilənlər bazasında mövcud olan hazır 
konstruktiv elementləri seçmək imkanı da verir. SAD-sistemlərin əsas xüsusiyyəti 
layihələşdirmənin bütün mərhələlərində texniki şərtləri, norma və qaydaları 

---

107 
avtomatik təmin etməkdən ibarətdir. Layihə işlərinin avtomatlaşdırılmış sistemi 
(rusca-САПР) çevik istehsal sistemlərinin (ÇİS-lərin) və texnoloji proseslərin 
avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin (TP AİS-lərin) zəruri komponentidir.
7. Stolüstü nəşriyyat sistemləri. Bunlar poliqrafiya məhsullarının səhifələnməsi 
(verstka edilməsi) prosesini avtomatlaşdırmaq üçündür. Nəşriyyat sistemləri mətnin 
səhifə parametrləri ilə və qrafik obyektlərlə qarşılıqlı təsirin idarə edilməsi üzrə 
geniş tərkibdə vasitələrə malik olsalar da, mətnin daxil edilməsi və redaktə işinin 
avtomatlaşdırılması imkanları üzrə xeyli zəifdir. Bunlar adətən əvvəlcədən mətn və 
qrafik redaktorlarda işlənilmiş sənədlərə tətbiq edilir. 
8. HTML redaktorları (Web-redaktorlar). Bunlar mətn və qrafik redaktorların 
imkanlarını özündə birləşdirən xüsusi sinif redaktorlardır. Bu redaktorlar İnternetin 
veb-səhifələrini yaratmaq və redaktə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu sinfə aid 
olan proqramlar elektron sənədlərin və multimediya məhsullarının hazırlanmasında 
istifadə edilir. 
9. Brauzerlər (Veb-sənədlərə baxış vasitələri). Bunlar HTML formatında yaradılmış 
elektron sənədlərə baxış keçirmək üçündür. Brauzerlər mətn və şəkilləri təkrar 
yaratmaqla yanaşı, musiqi, insan danışığı, radioverilişləri, video konfranslar 
səsləndirmək, elektron poçtla işləmək imkanı da yarada bilir. 
10. Avtomatlaşdırılmış tərcümə sistemləri. Elektron lüğətlər və dildən-dilə tərcümə 
proqramları fərqləndirilir. Elektron lüğətlər sənəddəki ayrı-ayrı sözləri tərcümə 
etmək üçün olan proqram vasitələridir. Bunlar sərbəst mətn tərcüməsi ilə məşğul 
olan peşəkar tərcüməçilər tərəfindən istifadə edilir. Bu proqramlar bir dildə daxil 
edilən mətni başqa dildə ekrana çıxarıaraq tərcümə işini avtomatlaşdırır. 
Avtomatlaşdırılmış tərcümədə keyfiyyətli bədii tərcümə mətni almaq çətindir. 
Çünki burada tərcümə ayrı-ayrı leksik vahidlərin tərcüməsi yolu ilə əldə edilir. 
Texniki mətnlərin tərcüməsi xeyli keyfiyyətli alınır. 
Avtomatlaşdırılmış tərcümə proqramlarından istifadə edilməsi aşağıdakı hallarda 
məqsədəuyğundur: 
-xarici dili mütləq şəkildə anlamadıqda: 
-sənədlə tez tanış olmaq zərurəti yarandıqda; 
-xarici dilə tərcümə etmək lazım gəldikdə; 
-tərcümə qaralaması hazırlayıb sonra redaktə etmək imkanı olduqda. 

---

108 
11.  İnteqrasiya edilmiş kargüzarlıq sistemləri. Bunlar rəhbərin iş yerinin avtomatlaş-
dırılması üçün nəzərdə tutulmuş vasitələrdir. Xüsusi halda, bu funksiyalar 
sənədlərin yaradılmasından, redaktə edilməsindən və formatlaşdırılmasından, 
elektron poçt, faksimil və telefon rabitəsi funksiyalarının mərkəzləşdirilməsindən, 
müəssisədəki sənəddövriyyəsinin monitorinqindən və dispetçerləmədən, alt 
bölmələrin 
işinin 
koordinasiyasından, 
inzibati-təsərrüfat 
fəaliyyətinin 
optimallaşdırılmasından və operativ və sorğu informasiyasının göndərilməsindən 
ibarətdir. 
12. Mühasibat sistemləri. Bunlar mətn və cədvəl redaktorlarının, həmçinin VBİS-in 
funksiyalarını özlərində birləşdirmişdir. Mühasibat sistemləri ilkin mühasibat 
sənədlərinin tərtibi və uçotu, müəssisənin istehsal, təsərrüfat və maliyyə 
fəaliyyətinin yekunlarına dair müntəzəm hesabatların vergi orqanlarının, 
büdcədənkənar fondların və statistik uçot orqanlarının tələb etdikləri formada 
hazırlanmasının avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.
13. Maliyyə-analitik sistemləri. Bunlar bank və birja strukturlarında istifadə edilir. 
Maliyyə-analitik sistemləri maliyyə və ticarət bazarlarında, habelə xammal 
bazarlarında gözlənilən situasyaya nəzarət etmək və proqnozlaşdırmaq, həmçinin 
cari hadisələri təhlil etmək və hesabat tərtib etmək işlərini avtomatlaşdırmaq 
üçündür. 
14. Ekspert sistemləri. Bunlar bilik bazalarındakı verilənlərin təhlili və istifadəçi 
sorğusuna uyğun cavabın verilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ekspert sistemləri o 
halda istifadə edilir ki, qərar qəbulu üçün xüsusi geniş mütəxəssis biliyi tələb 
olunur. Bu sistemlər tibbdə, əczaçılıqda, kimyada, hüquqda və s istifadə edilir. 
Ekspert sistemlərinin istifadə edilməsi bilik mühəndisliyi adlanan elm sahəsi ilə 
əlaqədardır. Bilik mühəndisləri dedikdə, ekspert sistemlərinin layihələşdiriciləri ilə 
(proqramçılarla) elm və texnikanın konkret sahəsinə aid olan mütəxəssislər 
(ekspertlər) arasında əlaqə yaradan mütəxəssislər nəzərdə tutulur. 
15. Geoinformasiya sistemləri. Bunlar xəritəçəkmə və geodeziya işlərinin avtomat-
laşdırılması üçündür. Bu sistemlər topoqrafik və aeroqrafik metodlarla alınmış 
informasiya ilə işləyir. 
16. Videomontaj sistemləri. Bu sistemlər video materialların rəqəmsal işlənməsi, 
montaj edilməsi, video effektlərin yaradılması, video qüsurların ləğv edilməsi, video 

---

109 
materiala səsin qoşulması, titr və subtitrlərin əlavə edilməsi üçün nəzərdə 
tutulmuşdur. Bu sistemlərin bəzi kateqoriyaları tədris, sorğu və əyləncə sistemləri 
və proqramları şəklində mövcuddur. Bunların xarakterik cəhəti geniş spektrdə 
multimediya vasitələri ilə təcchiz olunmasıdır. 
17. İnstrumental dillər və proqramlaşdırma sistemləri. Bu vasitələr yeni proqramların 
tərtib edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu sistemlərin köməyi ilə tərtib edilmiş 
proqramı kompüter ―anlayır‖ və maşın kodunda icra edir. Hər bir əmr 1 və 0-lar 
sırası şəklində verilir. Proqramın maşın dilində yazılması qətiyyən münasib deyildir. 
Buna görə də proqram insana aydın olan dildə, yəni instrumental dildə, başqa sözlə, 
alqoritmik dildə və ya proqramlaşdırma dilində tərtib edilir və sonra translyator 
adlanan xüsusi proqram vasitəsilə proqram mətni maşın koduna tərcümə edilir ki, 
buna da proqramın translyasiya edilməsi deyilir. Translyatorlar 2 tip olur: 1) 
interpretatorlar və 2) kompilyatorlar. İnterpretator proqramdakı bir operatoru 
oxuyur, təhlil edir və həmin anda iccra edir. Sonra növbəti operatoru oxuyur və s. 
Kompilyator isə proqramı tamamilə oxuyub təhlil etdikdən sonra proqramın icrasına 
başlayır. İnstrumental dillər aşağı səviyyəli (maşın dilinə yaxın) və yüksək səviyyəli 
(insan dilinə yaxın) olmaqla 2 qrupa bölünür. Aşağı səviyyəli dillərə assemblerlər, 
yüksək səviyyəli dillərə isə Pascal, Basic, C/C++, VB dilləri və s aiddir. 
Proqramlaşdırma sistemlərinə translyatorlardan əlavə, mətn redaktorları, yerbəyer 
(komponovka) edici, standart proqramlar kitabxanası, sazlayıcı, proqramlaşdırmanın 
avtomatlaşdırılmasını vizuallaşdıran vasitələr daxildir. Belə sistemlərə nümunə 
olaraq Delphi, Visual Basic, C++, VisualFoxPro və s göstərilə bilər.