İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

f x x
x
3
1
2
1
( ,
)
     
f x x
x
5
1
2
2
( ,
)
 
f
x x
x
10
1
2
2
( ,
)
   
f
x x
x
12
1
2
1
( ,
)
    
f
x x
15
1
2
1
( ,
)
 
f x x
1
1
2
( ,
)
  və
f x x
7
1
2
( ,
)
  funksiyaları  uyğun  inversiya  (inkar)  funksiyaları  ilə  birlikdə 
təcrübədə  tez-tez  rast  gələn  tam  funksional  sistem  təşkil  edir.  Bu  sistem  3  elementar 
məntiq əməli ilə təşkil edilir: inversiya, konyunksiya və dizyunksiya. 
Konyunksiya  əməliyyatı  (
f
1
  funksiyası)    ilə  işarə  edilir.  Hərdən  nöqtə  ilə  əvəz 
olunur. Çox zaman nöqtə də atılır. 
Dizyunksiya  əməliyyatı  (
f
7
  funksiyası)    ilə  işarə  edilir.  İnkar,  konyunksiya  və 
dizyunksiya əməliyyatlarının gerçəklik qiymətləri  aşağıdakı kimidir: 
       İnkar                                    Konyunksiya                         Dizyunksiya 
x
 
x
 
x
1
 
x
2
 
x
x
1
2
 
x
1
 
x
2
 
x
x
1
2
 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
0 
1 
1 
 
 
1 
0 
0 
1 
0 
1 

---

 
56 
  
Məntiqi əməliyyatlarla birləşdirilmiş  məntiqi dəyişənlər  məntiqi ifadə əmələ gətirir. 
Daxili  mötərizələrdə  əvvəlcə  inversiya,  sonra  konyunksiya,  sonra  isə  dizyunksiya  əməli 
icra edilir. Məsələn, 
f x x x
x
x
x
x
x
x
( ,
,
)
(
)
1
2
3
1
2
2
3
1
3
 ifadəsi (0,1,1) yığınında yalan (0), 
(1,0,1) yığınında isə gerçək (1) qiymət alır.  
Riyazi məntiqin əsas qanunları aşağıdakılardır: 
Kommutativlik qanunu: 
x
x
x
x
1
2
2
1
     
x
x
x
x
1
2
2
1
 
Assosiativlik qanunu: 
x
x
x
x
x
x
1
2
3
1
2
3
(
)
(
)
 
x
x
x
x
x
x
1
2
3
1
2
3
(
)
(
)
 
Distributivlik qanunu: 
x
x
x
x
x
x
x
1
2
3
1
2
1
3
(
)
 
x
x
x
x
x
x
x
1
2
3
1
2
1
3
(
)
(
)
(
)
 
de Morqan qaydası: 
x
x
x
x
1
2
1
2
 
x
x
x
x
1
2
1
2
 
0 və 1 sabitləri ilə əməllər: 
0
1
       
1
0
     
1
x
x
     
0
0
x
     
0
x
x
      
1
1
x
 
Dəyişənin öz inkarı ilə aparılan əməllər: 
x
x
1
   
x
x
0
 
Udulma qanunu: 
x
x
x
x
1
1
2
1
 
x
x
x
x
1
1
2
1
(
)
 
İdempotentlik qanunu: 
x
x
x
 
x
x
x
 
İkiqat inkar qanunu: 
x
x
 
 
 
1 
1 
1 
1 
1 
1 

---

 
57 
Qalan 8 funksiya inversiya, konyunksiya və dizyunksiya əməliyyatları vasitəsilə ifadə 
edilə bilir. Belə ki: 
f x x
2
1
2
( ,
)
 funksiyası 
x
2
 üzrə qadağan funksiyasıdır və 
x
x
1
2
 əməliyyatı ilə ifadə edilir. 
Bu, ―əgər 
x
1
 gerçəkdirsə, onda 
x
2
 də gerçəkdir hökmü yalandır‖- deməkdir. 
f x x
4
1
2
( ,
)
 funksiyası 
x
1
 üzrə qadağan funksiyasıdır və 
x
x
2
 əməliyyatı ilə ifadə edilir. 
Bu, ―əgər 
x
2
 gerçəkdirsə, onda 
x
1
 də gerçəkdir hökmü yalandır‖- deməkdir. 
f x x
6
1
2
( ,
)
 funksiyası 2 modulu üzrə toplama adlanır. 
x
x
x
x
1
2
1
2
 əməliyyatı ilə ifadə 
edilir və 
x
x
1
2
 kimi işarə edilir. Bu, ―
x
1
  
x
2
 ilə eyniqiymətli deyil‖ - kimi oxunur. 
f x x
8
1
2
( ,
)
  funksiyası  Pirs  oxu  adlanır  və  dizyunksiyanın  inkarıdır. 
x
x
1
2
  kimi  işarə 
edilir. Bu, həm də de Morqan qaydasına uyğundur: 
x
x
x
x
1
2
1
2
.  
f x x
8
1
2
( ,
)
 funksiyası ―nə 
x
1
-dir, nə də 
x
2
-dir‖-kimi oxunur. 
f x x
9
1
2
( ,
)
  funksiyası  ekvivalentlik  funksiyasıdır. 
x
x
x
x
1
2
1
2
  ilə  ifadə edilir. 
x
1
 
x
2
 
kimi işarə edilir. ―
x
1
-lə 
x
2
 eyni qiymətlidir‖ - kimi oxunur. 
f
x x
11
1
2
( ,
)
  implikasiya  funksiyasıdır. 
x
x
1
2
  ilə  ifadə  edilir. 
x
x
2
1
  kimi  işarə  edilir. 
―Əgər 
x
2
 gerçəkdirsə, 
x
1
 də gerçəkdir‖ - kimi oxunur. 
f
x x
13
1
2
(
,
)
 implikasiya funksiyasıdır. 
x
x
2
1
 ilə ifadə edilir. 
x
x
1
2
 kimi işarə edilir. 
―Əgər 
x
1
 gerçəkdirsə, 
x
2
 də gerçəkdir‖ - kimi oxunur. 
f
x x
14
1
2
( ,
)
  Şeffer  ştrixi  (konyunksiyanın  inkarı)  adlanır.  Bu  da  de  Morqan  qaydasına 
uyğundur: 
x
x
x
x
1
2
1
2
.  Şeffer  ştrixi 
x
x
1
2
/
  kimi  işarə  edilir.  Bu,  ―
x
1
  və
x
2
  gerçəkdirsə, 
funksiya yalandır‖ deməkdir. 
4.5. Ədədlərin kompüterdə təqdimatı 
4.5.1  Ədədlərin  qeyd  edilmiş  vergüllü  formatda  təqdimatı.  Tam  ədədlər  kompüter 
yaddaşında  qeyd  edilmiş  vergüllü  formatda  saxlanır.  Bu  halda  yaddaş  yuvalarının  hər 
mərtəbəsinə ədədin bir mərtəbəsi uyğun gəlir və vergül təklik mərtəbədən sağda yerləşir.  
Mənfi  olmayan  tam  ədədin  saxlanması  üçün  yaddaşda  8  bitlik  bir  yuva  ayrılır. 
Məsələn, 
2
2
11110000
A
 ədədi yaddaşda aşağıdakı kimi saxlanır: 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
0 
0 
 
Mənfi  olmayan  tam  ədədin  maksimal  qiyməti  bütün  yuvaların  1-lə  dolduğu  halda 
alınır. n-mərtəbəli təqdimat üçün bu qiymət 
1
2
n
 olur. Bu halda operativ yaddaşda mənfi 

---

 
58 
olmayan tam ədədlərin yerləşə biləcəyi maksimal sayı 255 olacaqdır. Yəni, mənfi olmayan 
tam  ədədlərin  dəyişmə  diapazonu  0-la  255  arasındadır.  İşarə  ilə  birlikdə  tam  ədəd  üçün 
yaddaşda 2 yuva ayrılır. Solda yerləşən ən yüksək mərtəbə işarə üçündür. Müsbət ədədin 
işarəsi  0,  mənfininki  1  qəbul  edilmişdir.  Bu  yerləşdirmə  qaydasına  ədədin  düz  kodu 
deyilir.  Məsələn, 
2
10
0
1111101001
2002
  ədədi  2  yaddaş  yuvasında  aşağıdakı  kimi 
yerləşəcəkdir: 
   
0 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
0 
1  0 
 
Bu halda müsbət ədədin maksimsl qiyməti 
1
2
1
n
A
 kimi hesablanacaqdır.  
Mənfi ədədin təqdimatı üçün əlavə koddan istifadə edilir. Bu, çıxma əməlini toplama 
ilə əvəz edərək işi asanlaşdırır.  
Məsələn, -2002 ədədi üçün əlavə kod aşağıdakı kimi təqdim edilir: 
Modulun düz kodu 
10
2002
 
0000011111010010 
Tərs kod 
İnvertləşdirmə 
1111100000101101 
 
1 əlavə edilməsi 
 1111100000101101 
+0000000000000001 
Əlavə kod 
 
1111100000101110 
 
4.5.2 Ədədlərin sürüşən vergüllü formatda təqdimatı. Qeyd edilmiş vergüllü format 
sadə  olsa  da  məhduddur.  Buna  görə  də  sürüşən  vergüllü  təqdimat  formatı  daha  geniş 
tətbiq edilir. Bu formatda A ədədi 
n
q
m
A
 kimi təqdim edilir ki, burada da: m  - ədədin 
mantissası, q – say sisteminin əsası, n - ədədin tərtibidir. Sürüşən vergüllü formatda ədədin 
normallaşdırılmış formasından istifadə edilir. Məsələn, 555,55 ədədinin normallaşdırılmış 
forması aşağıdakı kimidir: 
3
10
55555
,
0
55
,
555
 Bu yazılışda 0,55555 - mantissa (m), 3 – tərtibdir (n). 
Sürüşən  vergüllü  formatda  1  qat  dəqiqliyə  malik  olan  ədəd  4  bayt,  2  qat  dəqiqliyi 
olan  isə  8  bayt  yer  tutur.  Sürüşən  vergüllü  ədədin  təqdimatı  zamanı  mantissanın  işarəsi, 
tərtibin  işarəsi,  tərtibin  özü  və  mantissanın  özü  üçün  ayrıca  yer  ayrılır.  Tərtib  və  onun 
işarəsi  üçün  8  mərtəbə,  mantissa  və  onun  işarəsinə  isə  24  mərtəbə  ayrılır.  Soldan  sağa 

---

 
59 
tərtibin  işarəsi,  tərtib,  mantissanın  işarəsi  və  mantissa  yerləşdirilir.  Tərtibin  maksimum 
qiyməti 
10
2
127
1111111
 olduğundan, ədədin maksimal qiyməti 
38
127
10
8
6873037158
0469231731
7014118346
,
1
2
 
olacaqdır. 
Müsbət 
mantissanın 
maksimal qiyməti: 
7
)
3
,
2
3
(
3
,
2
)
3
,
2
10
(
23
23
10
10
1000
2
2
1
2
 olacaqdır.