İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

3.8.1 Mərkəzi prosessor. Bu, informasiyanı emal edən qurğudur. Operativ yaddaşa 
gətirilmiş  maşın  proqramı  prosessorun  başa  düşəcəyi  əmrlər  ardıcıllığı  olduğundan, 
prosessor  həmin  əmrləri  növbə  ilə  yerinə  yetirir.  Əmrdə  göstərilir  ki,  ilkin  verilən 
haradan  götürüləcək,  üzərində  hansı  əməliyyat  aparılacaq,  nəticə  haraya  yerləşdirilə-
cəkdir. Prosessor aşağıdakı funksiyaları icra edir: 
 
əmri operativ yaddaşdan oxuyub deşifrasiya
89
 edir; 
 
veriləni operativ yaddaşdan və giriş-çıxış portlarından oxuyur; 
 
veriləni operativ yaddaşa yazır və ya giriş-çıxış portlarına göndərir; 
 
xarici qurğu adapterlərindən müraciət və əmrləri qəbul edib işləyir; 
 
kompüterin bütün qurğularını idarə etmək üçün siqnallar hasil edir. 
Prosessor  2  hissədən  ibarətdir:  əməliyyat  hissəsi  və  interfeys  hissəsi.  Əməliyyat 
hissəsi idarə qurğusundan, hesab-məntiq qurğusundan və prosessor yaddaşından (ümumi 
təyinatlı registrlərdən) ibarətdir.  İnterfeys hissəsi şin və portların idarə edilməsi mikro-
sxemlərindən və ünvan və əmr registrlərindən təşkil edilir. İdarə qurğusu prosessorun ən 
mürəkkəb hissəsidir. İdarə qurğusu aşağıdakı funksiyaları icra edir: 
 
operativ yaddaşdakı icrası tələb olunan növbəti əmrin ünvanını ünvan registrindən 
seçir; 
 
operativ yaddaşdan növbəti əmri seçir; 
 
əməliyyat  deşifratorunun  köməyi  ilə  əmrin  kodunu  təhlil  edib  əmrdə  nəzərdə 
tutulan əməliyyatı və onun əlamətini identifikasiya
90
 edir; 
 
seçılmiş  əməli  icra  edən  mikropoqramı  prosessordan  oxuyub  lazımi  idarəedici 
siqnallar hasil edir; 
 
operativ  yaddaşdakı  əməl  operandlarının
91
  ünvanlarını  oxuyub  ümumi  təyinatlı 
registrlərə yazır; 
 
əməli icra edir; 
 
nəticəni operativ yaddaşa yazır; 
 
növbəti əmrin ünvanını formalaşdırır. 
                                                 
89
 
əks tərcümə
 
90
 
adlandırma
 
91
 
parametrlərinin
 

---

 
46 
Hesab-məntiq  qurğusu  hesab  və  məntiq  əməllərinin  icrası  üçündür.  Bu  işin  icrası 
üçün əməl operandları əvvəlcədən ümumi təyinatlı registrlərdə yerləşdirilir. Nəticələr də 
həmin registrlərə yazılır. 
Şin və portların idarə edilməsi sxemi aşağıdakı funksiyaları icra edir: 
 
portun və onu idarə edən informasiyanın ünvanını formalaşdırır; 
 
portdakı informasıyanı (və ya portun əmrə hazırlığı barədə məlumatı) qəbul edir; 
 
bütün  qurğu  və  mikrosxemləri  prosessorla  giriş-çıxış  portu  arasında  informasiya 
mübadiləsi üçün hazırlayır. 
Şini  idarə  edən  sxem  idarəedici  şinə  giriş  və  ya  çıxış  əməlinə  hazırlaşmaq,  ünvan 
şininə  isə  portun  ünvanı  barədə  siqnal  göndərir.  Ünvan  yerləşən  qurğu  hazır  olmaq 
barədə cavab verdikdən sonra verilən şini üzrə verilənlərin daxil edilməsi və ya çıxarıl-
ması həyata keçirilir.