Ishoqxon ibrat ijodi. Toshkent adabiy maktabi. Fazlulloh almaiy. Karimbek kamiy ijodi

Ijtimoiy she’riyati

Kamiy she’rlarida charxning «ravishi kaj» ligidan to zolim podshohning zulmigacha, ochlik yillarining «suubatu alami»dan Fevralning su-rurigacha, Oktyabrning «ranju zulmi»dan boshlab Turkiston muxtoriyatini qonga botirgan bolsheviklarning «fe’li bad»igacha o‘z ifodasini topgan.

Shoirning mana shunday she’rlaridan biri «Alhazar, ey shohi zolim, alhazar» deb boshlanadigan muxammasidir. Muxammas 25 misradan iborat bo‘lib, zolim shohni zulmdan saqlanishga chaqiruvchi quyidagi misralar bilan boshlanadi:

Alhazar, ey shohi zolim, alhazar,
Rahm qun bar holi mazlumon nagar,
In suxan xush guft on neku sar:
Oh ursa piru zan vaqti sahar,
Bo‘lg‘ay andin yuz tuman zeru zabar.

Xoh farmoningda bo‘lsun bahru bar,

Xoh bo‘lsun sanda jam’i molu zar,
Bas, keraqdur zulmdin qilmoq hazar,
Oh ursa piru zan vaqti sahar,
Bo‘lg‘ay andin yuz tuman zeru zabar.

She’r mana shunday ruhda davom etadi. «Shohi zolim»ni «no-tavonlar holidan xabar» olishga chaqiradi, «aftodalar»ning «Haq janobig‘a niyoz aylab» oh urishlaridan, oqibatda esa butun molu davlati «zeru zabar» (ostin-ustin) bo‘lishidan ogoh etadi. Xuddi shu paytlar mazlum Turkiston bir zolim podshoh -Aleksandr III ning zulmidan qon yutmoqda edi. Asrlar davomida o‘ziga bek bo‘lib yashagan va ajdodlarining qaynoq qonlari tomirlarida jo‘sh urgan bu yurtning farzandlari hali-hali mustamlakachilikning haqoratomuz siyosatiga ko‘nikolmay kelayotgan edi. Shundan har joy-har joyda, tez-tez zulmga qarshi qo‘zg‘olonlar ko‘tarilib turdi. Ularning eng dahshatlilaridan biri 1892 yili Kamiyning ko‘z oldida yuz berdi. «Vabo qo‘zg‘oloni», «Toshotar voqeasi» nomlari bilan tarixga kirgan bu Toshkent qo‘zg‘olonida yuzlab mahalliy xalqning qoni to‘kildi, o‘nlab yo‘lboshchilarning boshi ketdi. Kamiyning mazkur muxammasi mana shu qirg‘indan keyin jabrdiyda xalqning Aleksandr III ga, mustamlakachilik siyosatiga nafrati o‘laroq dunyoga kelgan edi.

1895 yili Rusiya imperatori vafot etdi. Shu munosabat bilan «Turkiston viloyatining gazeti»da Kamiy qalamiga mansub ta’rix-marsiya chop etiladi. Sho‘ro adabiyotshunosligi uzoq yillar shoirni «oq podshoning maddohi» deb qoralab keldi. Lekin marsiya mazmuniga e’tibor bersak, bu da’voga butunlay teskari holatning guvohi bo‘lamiz. Keling, matnga diqqatni qarataylik:

Taammul birla boqsoq, darhaqiqat,
Qani Iskandaru Doro bila Jam?

Qani Kayxisravu Kaykovus, Bahman,

Qani Afrosiyobu Zolu Rustam?

Qani Bahrom - haft iqlimni olg‘on,

Qani Qaysar, qani Fag‘furi Chin ham?

Qani Xisrav, qani Parvizu Hurmuz,

Qani No‘shiravoni odil, mukarram?

Kelib har birlari navbat-banavbat,

Muaxxar ketti, ba’zisi muqaddam.

Bilurmusiz qayon bordi bu bari,

Bo‘ling ogoh, ey avlodi Odam.

Ajal soqiysidin no‘sh ayladilar,

Fanoning sharbatin bari, ba hardam.

Jahonni sar-basar tasxir aylab,

Aleksandr Aleksandruvich ham.

Demak, Kamiy aytmoqchi, tarihda dunyoni so‘raganlar ko‘p edi. Ularning bari ketdi. Qay biri oddin, qay biri keyin, baribir, «ajal soqiysi»ning sharbatidan «no‘sh ayladilar». Xuddi shuningdek, «Aleksandr Aleksandruvich ham». Demak, bu bevafo dunyodan ketishga barcha mahkum. Kamiy aytmoqchi: «Bale, hali hama shundog‘ bo‘lg‘ay, Agar shohu va gar bo‘lg‘ay gado ham». Unda shohlikdan nima ma’ni? Butun dunyoni zabt etsa-yu, bu dunyodagi barcha «molu dirham»larni to‘plab, ularning manfaati tegmaydigan boshqa bir dunyoga ketaversa. Undan nima qoladi? Kamiy bunga: «Valekin qolg‘usi bir nomi neku», — deydi. Demak, faqat yaxshi nomgina qolishi mumkin. Shoir buning isboti sifatida: «Guvohi odil ermasmu bu so‘zga, Biri No‘shiravonu biri Hotam», — deb No‘shiravonning odilligi-yu, Hotamning saxovatpeshaligini ibrat qilib ko‘rsatadi:

Kerak erkan tariqi adl tutmak,
Olib ibrat karamla, shohi olam.

Shoir «kerak erkan» deb poetik sintaksisda o‘tgan zamon for-masini tanladi. Chunki buni dunyodan o‘tgan Aleksandrga aytayotgan edi. Kamiy davom ettirib: