İslamda şİƏLİK Əllamə seyyid məHƏMMƏd hüseyn təbatəBAİ
Yüklə 2,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
| İNSAN
VƏ İXTİYAR İnsanın gördüyü hər bir iş yaradılış aləminin varlıqlarından biridir və onun vücuda gəlməsi sair dünya varlıqları kimi tam mənada illət və səbəbə bağlıdır. İnsanın yaradılış aləminin bir hissəsi olduğunu, dünyanın sair varlıqları ilə əlaqədə olduğunu nəzərə almaqla, başqa varlıqları onun fellərində təsirsiz hesab etmək olmaz. 1 “Qəmər” surəsi, ayə-49. 2 “Hicr” surəsi, ayə-21 İmam Sadiq (ə) buyurur: “Allah-taala bir şeyi iradə etdikdə onu müqəddər edir, müqəddər etdikdə qəza edir, qəza etdikdə imza (icra) edir.” “Biharul-ənvar”, (Kompani çapı) 3-cü cild, səh-34 150 Məsələn, insanın yediyi bir tikə çörəyi götürək. Bu felin yerinə yetirilməsində əl, ayaq, ağız, elm, qüdrət, iradə lazım olduğu kimi, çörəyin xaricdə varlığı, əl çatan yerdə olması, heç bir maneənin olmaması və s. zaman və məkan şərtləri də bu felin yerinə yetirilməsində lazımdır. Belə ki, onlardan hər hansı birinin olmaması ilə fel gerçəkləşə bilmir. Onların hamısının da gerçəkləşməsi ilə (tam illətin gerçəkləşməsi ilə) felin baş verməsi zəruri olur. Deməli, bir felin, tam illətin hissələrinin məcmusuna nisbətən zəruri olmasının tam illətin hissələrindən biri olan insan felinin nisbətinin imkan nisbətində olması ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur. İnsanda imkan, yəni felin ixtiyarı vardır və felin illətin hissələrinin məcmusuna nisbətən zəruri olması felin insandan ibarət olan hissələrin bəzilərinə nisbətən zəruri olmasına səbəb olmaz. İnsanın sadə idrakı da bu nəzəriyyəni təkid edir. Çünki gördüyümüz kimi, insanlar Allah verən fitrət əsasında yemək, içmək, getmək, gəlmək kimi işlərlə bədənin səhhəti, xəstəliyi, böyüklüyü, kiçikliyi və uzunluğu arasında fərq qoyurlar. İnsanın iradə və istəyi ilə birbaşa əlaqədə olan birinci qism onun şəxsən öz ixtiyarında olub əmr, nəhy, tərif və məzəmmətə layiq görülə bilər. Amma ikinci qismdə insanın heç bir vəzifəsi yoxdur. İslamın əvvəllərində sünnülər arasında insanın felləri barədə iki məşhur məzhəb yaranmışdır. Onlardan bir qrupu insanın gördüyü işləri heç bir qanundan çıxma halı – təxəllüf olunmayacaq dərəcədə Allaha aid edir, insanı isə öz işlərində məcbur hesab edir və bu barədə insanın 151 ixtiyar və iradəsinə heç bir dəyər vermirdilər. Bir qrup isə insanı öz işlərində tam müstəqil hesab edərək deyirdilər ki, onun işləri ilə Allahın iradəsi arasında heç bir əlaqə yoxdur. Onlar bu işləri qədər hökmündən xaric hesab edirdilər. Lakin Quranın zahiri təlimləri ilə müvafiq olan Əhli- beyt (ə) təlimlərinə əsasən insan öz əməllərində ixtiyar sahibidir, amma müstəqil deyildir. Allah-taala onlara ixtiyar və iradə əsasında iş görmək imkanları vermişdir. Əvvəldə gətirilən təbirlə desək, Allah-taala insana ixtiyar və iradə verməklə, ona tam illətlərin məcmusu yolu ilə bir işi istəyərək həyata keçirmək zərurəti vermişdir. Bu cür ilahi istəyin nəticəsi də zəruri feldir. İnsan da onu görməkdə ixtiyar sahibidir. Öz illətinin hissələrinin məcmusuna nisbətən zəruri, insan olan hissələrə nisbətdə isə ixtiyari və mümkündür. İmam Sadiq (ə) buyurur: “Nə cəbr (mütləq məcburiyyət) və nə də təfviz (mütləq azadlıq); bunların arasında olan (orta bir mövqe) bir işdir.” 1 1 “Biharul-ənvar”, 3-cü cild, səh-5. İmam Baqir, imam Sadiq və imam Riza (əleyhimussalam) buyurmuşlar: “Allah Öz yaratdıqlarına o qədər mehribandır ki, onları heç vaxt günaha icbar edərək sonra da onlara əzab verməz. Allah o qədər əzizdir (izzətlidir) ki, bir işi istəsə hökmən vücuda gələr (bir işi istədiyi halda o işin vücuda gəlməməsi mümkün deyil.)” “Biharul- ənvar”, 3-cü cild, səh-6 İmam Sadiq (ə) buyurur: “Allah o qədər kəramətlidir ki, insanları qüdrətləri olmayan, gücləri çatmayan işlərə vəzifəli etməz. O izzət sahibidir və Onun mülkündə Onun istəmədiyi 152 Bu hədislərdə cəbr və təfviz məsələlərinə işarə olunmuşdur. bir şey heç vaxt vücuda gəlməz.” “Biharul-ənvar”, 3-cü cild, səh-15. |