İSLÂm düŞÜncesinde insan hüRRİyeti

B- Mu'tezile

Mu'tezile, insan fiilinin meydana gelişini, benimsedikleri beş esas prensip (el-Usûlü'l-Hamse)ten biri olan "Adl - Adalet" prensibiyle açıklar ²⁵⁷. Mu'tezile'nin insan iradesi ve hürriyyeti ko­nusundaki görüşlerinin net bir biçimde anlaşılabilmesi için ilk önce onların bu prensibinin bilinmesi zarureti vardır. Çünkü on­lar insan fiilleri ve hürriyyeti konusundaki tüm fikirlerini bu " Adl" esasına oturturlar. O halde "Adl" ne demektir, evvela bunu tesbit etmeye çalışalım.

1- İlâhî Adalet ve İrâde

Allah âdildir, kullarına asla zulmetmez. İnsanlar ihtiyarî fiille­rini Allah'ın kendilerine verdiği bir kudret, hür ve müstakil bir irade ile yaparlar. Bu fiillerin meydana gelişinde ilâhî bir müda­hale, ne müsbet (fiilin yaratılmasında) ne de menfi (fiilin yaratıl­maması biçiminde) manâda bahis konusu değildir ²⁵⁸. Kudret sahi­bi olan insan, ister hayır, isterse şer olsun, kendi fiilini kendisi yaratır ve bundan dolayı da sevap veya cezaya hak kazanır. Allah kendisine şer ve zulüm isnad olunmaktan münezzehtir. Zîra O, zulmü yaratmış olsaydı zalim olurdu. ²⁵⁹ Halbuki Allah tam bir adalet sahibidir. O, insanı bir işi yapmaya zorlayıp sonra da onu cezalandırmaz, çünkü bu zulümdür, Allah ise zulüm yapmaz ve zulmü yaratmaz. ²⁶⁰

Mu'tezile'ye göre Allah ancak salâh ve hayrı yapar. ²⁶¹ Nitekim hikmet yönünden insanların yararına riayeti de gereklidir. Allah kendisine şer, zulüm, küfür ve masiyet gibi fiillerin izafe edilme­sinden münezzehtir. Zira O'nun zulmü yaratması, zalim olmasını gerektirir. Nitekim O, adaleti yaratmakla, âdil olmaktadır ²⁶².

İşte Mu'tezile benimsediği bu prensipten hareketle, zulüm ve şer gibi kötü şeylerin yaratılmasını Allah'a nisbet etmez. Burada akla şöyle bir soru gelmektedir: Acaba, bu tür kötü fiillere Al­lah'ın kudreti taalluk eder ve yetermi? Bu konuda Mu'tezilî dü­şünürler arasında görüş farklılıkları vardır.

Ebu'l-Huzeyl el-Allâf (v.226/841)'a göre, Allah, zulme ve kötü şeyi yapmaya kadirdir, ama bunu hikmetinden dolayı yapmaz .

Buna göre, soyut bir önerme olarak diyebiliriz ki, Allah kötülük işleyebilir, fakat ahlâkî açıdan işleyemez. Zira O, kötülük işle­seydi, bu. O'nda bir eksiklik olurdu ²⁶³.

en-Nazzâm (v.231/845)'a göre, Allah, zulüm ve şerri yarat­maya kadir değildir. Allah bunları yaratmaya kudretle vasıflandırılamaz ²⁶⁴. Bir başka ifadeyle. Allah, kötülük yapamayacağı için, kötü fiiller insanın eseridir ²⁶⁵.

Abdulcebbâr (v.415/1025)'a göre, Allah zulmü yaratmağa ka­dirdir, ama onu yaratmaz. Çünkü Allah, Kur'an'da kendisinden zulmü nefyetmekte ²⁶⁶ ve bununla kendi zatını medh etmektedir. Bu medh (övgü) O'nun zulmü yapmaya kadir olduğunu gösterir. Çünkü bir şeye kadir olmayanın kendisini onu yapmamakla medhetmesi doğru değildir ²⁶⁷.

“Allah, kabîh (kötü) olan şeyleri yaratmadığı gibi ²⁶⁸, onlara iradesi de taalluk etmez. Çünkü, Mu'tezile'ye göre, Allah'ın emri ile iradesi birbirinin lazımıdır ²⁶⁹. Yani Allah bir şeyin olmasını istemiş, irade etmişse, aynı zamanda onu emretmiş; olmasını ira­de etmemişse, onu emir de etmemiştir. Onun için Allah, hayır olan şeylerin olmasını irade ve emretmiş; günahları ise ne irade, ne de emretmiştir. ²⁷⁰ Kısaca, Mu'tezile'ye göre, Allah'ın iradesi ma'siyet cinsinden olan şeylere taalluk etmez ²⁷¹. Dolayısıyla, Al­lah şerri irade etmez ve emretmez, bilakis serler insanın iradesi, ihtiyarı ve fiili ile meydana gelir ²⁷².

İnsanı fiillerinin yaratıcısı olarak kabul eden Mu'tezile, bunun tabii bir sonucu olarak, elbette insanın fiillerinde bulunan serleri, bir başka ifadeyle, şer cinsinden olan fiillerini de kendisinin ya­rattığını kabul edecektir. Bu, Mu'tezile mantığının tabii bir sonu­cudur.

Ancak, Mu'tezile, başlangıçta benimsemiş olduğu "Adl" prensibinden hareketle, şerrin yaratılmasını Allah'a nisbet etme­mek için, kâinatta şer diye bir problemin bulunmadığını, Allah'ın yarattığı her şeyin ya tamamen hayır, ya da hayra götüren, ona ulaşmaya vesile olan şeyler olduğunu savunur. Çünkü Mu'tezile'ye göre hayır, ya, bizzat güzel olan, veya ona götüren menfaat ( faydalı şey ); şer ise ya bizatihi kötü olan veya ona götüren za­rarlı şeydir ²⁷³. Onun için, bir şey zararlı, ama sonucu itibariyle güzel ise, ona şer denilemez ve böyle şeyleri yarattığı için, Al­lah'a şerrin yaratıcılığı nisbet edilemez ²⁷⁴.

Meselâ; insanlara hastalık, fakirlik ve çeşitli musibetlerin isa­bet etmesi şer değildir. Dolayısıyla, bunları Allah'ın yaratmış ol­ması, O'nun şerri yarattığı anlamına gelmez. Çünkü bu musibet­ler, netice itibariyle bir takım faydalı sonuçlara sebep olurlar. Zi­ra insan bunlara sabrederse sonuçta sevaba hak kazanır ve böylece şer gibi görünen şeyler hayra vesile olmuş olurlar ²⁷⁵.

Doğrudan insanla ilgili hususlarda böyle olduğu gibi, insanın dışındaki dünyada da durum böyledir, yani oradada mutlak bir şerrin varlığından bahsedilemez.

Bunu açık örneklerle misallendiren Abdulcebbâr'a göre, şey­tan, yılan, akrep ve benzeri zararlı varlıkların yaratılışları şer de­ğil, bilakis hayırdır. Çünkü insan, bunların zararlarından korun­mak için gayret gösterirken, bunların verecekleri zarar ve eleme, masiyetlerden sakınmaması halinde, ahirette uğrayacağı zarar ve acıyı kıyas eder ve böylece günahlardan daha çok sakınırsa, işte o zaman bu zararlı yaratıkların varlığı onun için hayra ulaştıran bir vesile olmuş olur, dolayısıyla, bunları yarattığı için, Allah şer­ri yaratmış olmaz ²⁷⁶.

Görüldüğü üzere Mu'tezile, hiçbir suretle şerrin yaratılmasını Allah'a nisbet etmez. Çünkü şer ve kötü (kabîh ) olan şeyin Al­lah'tan meydana gelmesi, eğer bilerek oluyorsa, bu, Allah'ın sefeh olmasını; bilmeyerek meydana geliyorsa , bu da, O'nun cahil olmasını gerektirir ki, her iki durum da Allah hakkında muhal­dir. ²⁷⁷

Anlaşıldığı üzere, Mu'tezile, insanın kudretinin taalluk edebil­diği şer cinsinden olan fiilleri tamamen insana nisbet etmek sure­tiyle, insan kudretinin dışında bulunan serleri ise, neticede hayra vesile olabilecekleri ihtimaline binaen, yine Allah'a nisbet etmez.

Burada akla şöyle bir soru gelmektedir:

Şerri ve masiyeti Al­lah'a nisbet etmeyen Mu'tezile acaba, insanın hayır ve taat cin­sinden olan fiillerini Allah'a nisbet etmekte midir ?

Mu'tezile'ye göre, insanın gücü dahilinde bulunan hayırlı fiil­leri, Allah'a, sadece O. hayn emrettiği ve onu yapana lütufta bu­lunarak, o işin yapılmasını kolaylaştırdığı için nisbet edilir. Bu­nun dışında, Allah'ın, insanın hayırlı olan fiilinde de hiçbir müda­hale ve katkısı yoktur ²⁷⁸.

Şu halde; Mu'tezile'ye göre, ister şer ve günah, isterse hayır ve tâat cinsinden olsun, insanın kudretinin taalluk ettiği hiçbir fi­ilinde Allah'ın te'siri ya da müdahalesi yoktur. Bu manâda olmak üzere, insanın fiillerinin kaza ve kaderin etkisiyle meydana geldi­ğini söylemek de mümkün değildir ²⁷⁹. Sonuç olarak; insan, fiil­lerinde hür ve bağımsızdır. Bu onun sorumlu bir varlık, Allah'ın da âdil olmasının bir gereğidir.

İşte bu görüşlerinden dolayı kendilerini" Ashâbu'l-'Adl" diye isimlendiren ²⁸⁰ Mu'tezüe'nin " 'Adl- Adalet" prensibi bu esaslar­dan oluşmaktadır ve insan fiilinin meydana gelişi, onun hür bir iradeye sahip olması gerektiği de bu prensipler çerçevesinde temellendirilmektedir. Bu temel prensiplerden sonra şimdi Mu'tezile'nin insan iradesi konusundaki görüşlerine geçebiliriz.