İSLÂm prensipleri ansiklopediSİ

qqMENSUH „YKX8 : (Nesh’den )Hükmü kaldırılmış. Nesholunmuş. Hü­küm­süz bırakılmış. (Bak: Nesh)

2344- qqMERAK »~h8 : İnsanın bir musibet veya zarar karşısında duy­duğu endişe. *Arzu. Heves. Düşkünlük. Kuruntu. Öğrenme isteği. “Acz muhalefetin menşeidir, merak ilmin hocasıdır.” (H.Ş.129)

2344/1- Allah’ın insanlara büyük ihsanlarından biri de merak hissidir. Adeta vagonları gittiği istikamete çeken lokomotif gibi bu his dahi, insanın akıl, hayal ve kalb gibi çok ehemmiyetli ve vazifedar cihazat-ı maneviyesini, alâkalandığı müsbet veya menfi meselelere çekebilir. Eğer bu merak hissi, asıl vazifesine göre hareket ediyor ise, iyi; eğer ölçüsüz ise çok zararlı neti­celere götürür.

Evet her hissin ifrat ve tefriti ve sırat-ı müstakimi olduğu gibi merak his­sinin de ifrat, tefrit ve vasatı vardır. Hayatta hiçbir şeyi merak etmemek, tef­rit; lüzumlu-lü­zumsuz herşeyi merak edip meşgul olmak ifrat; dinde ehem­miyet verilen hususlara, ehemmiyet derecelerine göre merakla meşgul olmak ise, vasat ve sırat-ı müstakim­dir. (Bak: Sırat-ı Müstakim)

Ancak bir kısım insanlar meşru vazife ve ihtisas sahalarında, ikinci dere­cede olarak meraklarını sarfedebilirler.

İnsanın merak ettiği çok şeyler var ki, Kur’an’da onlar çok mücmel veya işaret ve ima durumundadır ve insanın merak ettiği gibi tafsilatla bildirilme­miştir. Bazan da Kur’anda bir şeyin vücudundan haber verilir ve mahiyeti veya tafsilatı bildiril­mez. Kısas-ı Enbiyadan haber veren (4:164) âyeti gibi.. Demek nazar-ı Kur’anda o mes’elenin ehemmiyet derecesi o kadardır. Çünkü Kur’an, insanın dünyaya geliş hikmeti itibariyle, insanlara hitab edi­yor. Yoksa merakımızı tatmin için değil. Her hissimiz tam manasıyla âhirette tatmin olacağı gibi, merak hissimiz de orada tatmin olur. Evet kâinatın ibtidasından intihasına kadar küçük büyük meraka değer her şey muhafaza edilip, âhirette ebedî olarak gösterilecektir. Âlemde abes yok. O halde şim­diden herşeyi merak etmekte ifrata gerek yoktur. Belki dünyada iken bu fev­ka­lâde hârika ve ebedî manzaralar olarak hıfzedilen icraat-ı İlahiyeyi âhirette seyret­mek liyakatını kazanmayı merak edip ona göre çalışmak gerektir. (Bak: l123.p.)

“Bilirsin ki en ziyade insanı tahrik eden meraktır. Hatta eğer sana de­nilse: “Yarı ömrünü, yarı malını versen; Kamer’den ve Müşteri’den biri gelir, Kamer’de ve Müşteri’de ne var, ne yok, ahvalini sana haber verecek. Hem doğru olarak senin is­tikbalini ve başına ne geleceğini doğru olarak haber ve­recek.” Merakın varsa vere­ceksin. Halbuki şu zat (A.S.M.) öyle bir Sultanın ahbarını söylüyor ki: Memleke­tinde Kamer bir sinek gibi bir pervane etra­fında döner. O Arz olan o pervane ise, bir lamba etrafında pervaz eder ve o Güneş olan o lamba ise, o Sultanın binler menzillerinden bir misafirhane­sinde binler misbahlar içinde bir lambasıdır. Hem öyle acaib bir âlemden hakiki olarak bahsediyor ve öyle bir inkılabdan haber veriyor ki; binler Küre-i Arz bomba olsa patlasalar, o kadar acib olmaz. Bak! Onun lisa­nında: (101:l) ­}«2¬‡_«T²7«~ (82:l) ²€«h«O«S²9~ ­š_«W«K7~ ~«†¬~ (81:l) ²€«‡¬±Y­6 ­j²WÅL7~ ~«†¬~ gibi sureleri işit.. Hem öyle bir istikbalden doğru olarak haber veriyor ki: Şu dün­yevî is­tikbal ona nisbeten bir katre serap hükmündedir. Hem öyle bir saadetten pek ciddi olarak haber veriyor ki: Bütün saadet-i dünyeviye, ona nisbeten bir berk-i zâi­lin, bir şems-i sermede nisbeti gidir.” (S.238)

İşte bu hakikat içindir ki, Asr-ı Saadette Sahabeler, merak hissini gayat-ı İlahiyeyi anlamaya tevcih ettiler ve Kur’anı anlamada birinci dereceyi kazan­dılar.

2345- Evet “içtihadda, yani istinbat-ı ahkâmda, yani Cenab-ı Hakk’ın marziyyatını kelâmından anlamakta, sahabelere yetişilmez. Çünki o zaman­daki o büyük inkılab-ı İlahî, marziyyat-ı Rabbaniyeyi ve ahkâm-ı İlahiyeyi anlamak üzere dönerdi. Bütün ezhan, istinbat-ı ahkâma müteveccih idi. Bü­tün kalbler, “Rabbimi­zin bizden istediği nedir?” diye merak ederdi. Ahval-i zaman, bu hali işmam ve ih­sas edecek bir tarzda cereyan ediyordu. Muhaverat, bu manaları tazammun ederek vuku buluyordu.” (S.491)

Fakat bu asırda hayatî ve siyasî pek çok merakâver hâdisat ve mücadele­ler, me­rak hissini kendine çekip meşgul ediyor ve vazife-i asliyesinden alıko­yuyor. Halbuki “insanın fıtratındaki şiddetli merak ve hararetli muhabbet ve dehşetli hırs ve inadlı taleb ve hakeza şedid hissiyatlar, umûr-u uhreviyeyi kazanmak için verilmiştir.” (M.33)

2346- “Eğer insanın fıtratındaki merak, insaniyet damarıyla sizin farz ve lâzım vazifeniz zararına, o hâdise o geniş boğuşmalara sevkediyor. Bu da bir ihtiyac-ı ma­nevîdir, fıtrîdir derseniz ben de derim:

Kat’iyyen biliniz ki: insanın çok mu’cizatlı hilkatine merak etmeyip, dik­kat et­meyerek iki başlı veya üç ayaklı bir insan görse kemal-i merakla tema­şasına daldığı gibi, aynen bu asırda nev’-i beşerin muvakkat ve fani, tahripçi geniş hâdiseleri ve zemin yüzünde yüzbin millet ve insan nev’i gibi çok hâdi­sat-ı acibeye mazhar o milletlerden her baharda yalnız birtek arı milletine ve üzüm taifesine baksan, bu nev’-i beşerdeki hâdisatın yüz def’a daha mucib-i merak ve ruhani, manevi zevklere medar hâdiseler var. Bu hakiki zevklere ehemmiyet vermeyip beşerin zararlı, şerli, ârızî hâdiselerine bu kadar merak ve zevk ile bağlanmak; dünyada ebedî kalmak ve o hâdiseler daimî olmak ve herkese o hâdiseden bir menfaat veya zarar gelmek ve o hâdiseye sebebiyet verenlerin hakiki fail ve mûcid olmak şartıyla olabilir.” (E.L.I 56)

“Hem iman ve hakikat noktasında bu çeşit merakların büyük zararları var. Çünki gaflet verecek ve dünyaya boğduracak ve hakiki vazife-i insaniyeti ve âhireti unutturacak olan en geniş daire ise, siyaset dairesidir.

....Hatta ehl-i hakikat, hakikat ve marifetullahı bulmak için, kesret daire­lerini unutmaya çalışıyorlar, ta kalb dağılmasın ve lüzumlu ve kıymetli şeye sarfetmek lâ­zım gelen merakı, zevki, şevki, lüzumsuz fani şeylerde telef ol­masın.” (E.L.I57)

“Ulûm-u imaniyeden sonra, en ehemmiyetli ve en elzem şey, yalnız ve yalnız amel-i salihtir. Çünkü Kur’an-ı Hakîm, aleddevam

¬€@«E¬7@ÅM7! !Y­V¬W«2«: !Y­X«8³~ «w<¬HÅ7«! diyor. Evet şu kısa ömür, onun için en ehemm olan şeye ancak kifayet edebilir. (Başka şeyler için sermayesi yoktur.)

Amma ecnebilerden alınan ulûm-u kevniye ise, zaruret için ve ihtiyacat için ve san’atlar için ve beşerin istirahatı için olanlardan gayrı, hepsi zararlı­dır, muzırdır.” (Bms. 253)

“Elbette en bahtiyar odur ki: Dünya için âhireti unutmasın, âhiretini dünyaya feda etmesin, hayat-ı ebediyesini hayat-ı dünyeviye için bozmasın, malayani şeylerle ömrünü telef etmesin; kendini misafir telakki edip misafir­hane sahibinin emirlerine göre hareket etsin; selâmetle kabir kapısını açıp sa­adet-i ebediyeye girsin.” (M. 72)

Hem siyasi hâdisatı takib edip tarafgirane hareket etmenin manevi me­suliyetleri de vardır. (Bak: 125, 3420.p.lar)