İSLÂm prensipleri ansiklopediSİ

PUTPEREST a,hâ#Yá : (Bak: Sanemperest)

2978/1- qqPÜRİTENLİK tVXB<‡Yá : (İng. Puritanism, Fr. Puritanisme “püritnizm”, sıfat olarak puritain, (“püriten”) Miladı 16. asırda İngiltere’de, Kal­ven’ci fikirleri temsil eden ve bu yüzden baskı gören dinî bir cereyana ve­rilen addır. Püriten’ler başlangıçta bir mezhebin temsilciliğini yapmak üzere ortaya çıkmamış­lardı. O zamanlar İngiltere’de krala tabi Anglikanizm mez­hebi kurulmuştu. Angli­kanizm bir fikir ve halk hareketi olarak değil, İngil­tere kralı VIII. Henri’nin, bo­şanma konusunda Papa’yı tanımaması ve İngiliz kilisesini kendisine bağlaması ile kurulmuştur. Bu sebeble kilisenin teşkilat ve idaresi, dinî ayin ve merasimlerle kıya­fetler bakımından Katolik kilisesinin unsurlarını taşıyordu. Oysa İskoçya’da ortaya çıkan Presbiteryen mezhebi Kalvenci olup dinî cemaatın idaresinde demokratik esasları benimsemiş, dinî ayin ve ibadetlerde sadeliği müdafaa ediyordu. Anglikan kilisesi mensupla­rından bir kısmı bu fikirlerin tesiri altında kalarak Anglikanizmin hâlâ muha­faza ettiği Katolik unsurlarına karşı çıktılar. Bu hareket Anglikan kilisesi tara­fından şiddetle kınandı ve Püriten’ler 1583’te kurulan Kilise Yüksek Komis­yo­nunun kararları ile takibata uğrayıp, baskı ve zulme maruz kaldılar. Bir kısmı Hol­landa’ya ve daha sonra Amerika’ya göç etti. Bir kısmı Presbiteryen mezhebine ka­tıldı.

2978/2- Kraliçe I. Elizabet’in 1603 yılında ölümü ile İngiltere’ye hük­meden Tudor Hanedanı sona ermiş, yerine Stuart hanedanı geçmiştir. Bu hanedandan ge­len dört kral (I.Ceymis, I. Çarls, II. Çarls ve II. Ceymis) İn­giltere’yi mutlakiyetle idare etmek istediler. Oysa İngiltere’de o sıralarda bir de parlamento mevcuttu. Kral I. Çarls parlamentoyu dağıttığı gibi, Presbi­teryenleri ve dolayısıyla Püritenleri, Anglikan mezhebine girmeye zorladı. Bunun üzerine 1638yılında Edinburg’da isyan çıktı. Kral, isyanı bastırması için gerekli parayı temin için parlamentoyu toplamak zorunda kaldı. Fakat parlamento da krala karşı cephe aldı. Böylece dinî sahadan sonra siyasi sa­hada da siyasi Püritenlik ortaya çıktı.

Kral’ın ve Anglikan kilisesinin zulmüne ve baskısına karşı Püritenler “no bishlop no king” yani ne piskopos istiyoruz ne de kral, diyerek dinî sahada olduğu kadar siyasi sahada hürriyet ve demokrasiye taraftar oldular. Bu hür­riyetçi slogan ve fikirleri bir kısım burjuva-kapitalist çevreleri de cezbetti. Devlet idaresinde parla­mentarizm ve demokrasi, kapitalist sınıfın menfaatine uyduğu için Püritenlik bu çevrelerce destek gördü ve siyasi alanda işbirliği yapıldı. Nitekim Kral I. Çarls’a cephe alan parlamento, gücünü bu işbirliğin­den aldı. Kral taraftarları ile parlamento taraftarları arasındaki mücadele ve savaşta kral yenildi ve Londra’dan kaçtı. Daha sonra yakalanarak idam edildi. Parlamentonun başına Kromvel (Cromıel) geçti. Pü­ritenler Kromvel’in ikti­darı zamanında hükümeti fiilen kontrolleri altına aldılar. Fa­kat daha sonra si­yasi tecrübesizlikleri yüzünden bölündüler. İngiltere’de 1660 yı­lında krallık yeniden kurulup Çarls II.’nin tahta geçmesi ile Püritenler yeniden baskı ve takibe uğradılar ve siyasi alandan elendiler.

Kuzey Amerika’ya göç eden Püritenlerin siyasi rolleri daha uzun sürdü. Masaçuset (Massachusetts)’te ayrı bir koloni kurdular. Fakat muhtelif se­beplerin te­siriyle 1691 yılında kolonileri dağıldı. Bununla beraber devlet ida­resinde demokratik fikirleri müdafaaya devam ettiler. Nitekim 1750’den iti­baren, Anglikan piskopos­luğu ile İngiliz hükümetine karşı çıkmaya başladı­lar. Bu bakımdan da Amerika’daki İngiliz sömürgelerini bağımsız bir devlet olma hareketine yönelten 1776 ihtilalinin hazırlanmasında büyük bir rol oy­nadılar.

2979- Siyasi alandaki Püritenlik geniş çevrelerce desteklenmesine karşı­lık, dinî sahadaki Püritenlik çok sınırlı kalmıştır. Zira Püritenler yalnız İncil’e bağlılığı esas aldıkları ve buna göre bir çok bid’atları reddettikleri için bu mezhep mensupları din ve ahlâkta çok katı olarak vasıflandırıldılar. Nitekim Puritanizm kelime manasıyla “tathir ve tasfiyecilik” demektir ve Hristiyan dinine sonradan ilave edilen unsurları ayıklayıp asliyetine irca’ fikrini ihtiva etmektedir. Bu cereyan mensupları ayrıca Kal­ven’in kaderiyeci görüşlerini benimsemeleri neticesi, kendilerine farklı ve mümtaz bir yer vererek diğer topluluklardan tecritleri neticesine yol açmıştır. Nitekim Kal­ven “İman, an­cak ebedî saadetleri ezelden mukadder olan kimselere bahşedilmiş İlahî bir lütuftur” demiştir ve bu sebeple de samimi inanışa sahip Püritenler, ken­dile­rini hususi olarak İlahî bir mazhariyete sahip gördüklerinden dinî, ahlâkî ha­yatta çok titiz ve disiplinli yaşayışı esas almışlar, buna uyamıyanlara karşı hoşgörülü olamamış, taraftarlarının azalmasına sebep olmuşlardır. Öyle ki, Batı’da yazılmış lügatlar “püriten” sözüne mecaz olarak mütaassıp, aşırı bağ­lılık manalarını verirler.

Zikri geçen bu mezhep çokluğu ve din hürriyeti, insanları doğru dini aramaya sevketmektedir. Hakikatı arama meyliyle İncil ve Tevrat’ın aslını araştırma çalışma­ları artmıştır. Tarafsız ilim adamları ve tarihçiler, bunların tahrife uğradığını kabul etmektedirler. Ayrıca bu kitapların tarihî hâdiseler ile dünya, kâinat ve insan hak­kındaki malumatlarında ilim ve hakikata aykırı ta­rafları ortaya çıkarılmaktadır. (Bak: Prens Bismark) Bu muharref din ve mez­hepler, zamanımız insanlarının din ihtiya­cını tatmin edememektedir. İnkâr­cılık cereyanları, insanları maddi ve manevi buh­ranlara sürüklemektedir.

Geçici maddi zevkler ve aldatıcı meşgaleler, buhranlara bir çare değildir. Bu se­beple akıl ve vicdan sahipleri, hakikatı aramaya devam edeceklerdir ve etmektedir­ler. Nitekim bir çok örnekleriyle bu hakikatı bulanların huzura kavuştukları görül­mektedir. Yirminci asır ve sonrası insanları, Kur’an haki­katlerine sarılmakla ancak felah bulacaklardır.

