İSLÂM'da vakif kurumunun miras hukukuna etkiSİ Neşet ÇAĞatay islâm'da Vakıf Kurumunun ortaya çıkışı
Yüklə 3,2 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BİBLİYOGRAFYA
- EKLER FORMUL OF MESİR
- ORTA ASYADA NEVRUZ * Emel ESİN
- MACUNLAR * Kumbaracızâde İZZET
- UNUTULMUŞ AN’ANELERDEN (NEVRUZ) VE NEVRUZİYE Ahmed Kemal ÜÇOK
- TÜRK MİSİRİ TENZU (TENSUH) *
Bunlara birkaç misal verelim: Sabahleyin alınırsa romatizmaya kadar iyi gelir. Körlükten kötürümlüğe kadar faydalıdır. Bütün beden arızalarını giderir. Kısırlıktan isteksizliğe kadar tesirlidir. Amprik olarak macunun bir defa hem ısıtıcı ve hem de serinletici bir tesiri ve hoş bir tadı var. Stomaşik olarak alanlar da çok işitilmiştir. Buna bir başka tesir de Nevruzun Dünyanın yaratıldığı gün olmasıdır. Herkes bu yüzden gönlünde baharlar açtırır. Bu suretle hayatın kendi düşünceleri nisbetinde şi'riyetini de katarak efsâneler yapmışlar ve neler neler söylemiş ve söyletmişlerdir. Bundan mademki tattım, bu yıl hasta olmam telkini ne güzel. Nevruzda meyan kökü, Nevruz otu tohumu ve Kontra Vira kökü ve emsali devalar yenirse Nevruzdan başlıyarak güneşin Seretan burcuna girinceye kadar her gün Raziyane, «Fenouil» bir dirhem kullanılsa ve bazılarına göre mutalaka tiryak tesirini haiz devalar ve nefis taşlardan yapılmış terkib ve macunların güneşin Hamel burcuna döndüğü vakitte yenmesi uzun ömre ve bütün âfetler ve arızalardan masun kalmasına sebep olur, denir. 16. asırda Mağnisa'da Merkez Muslihiddin Efendi bu yeni terkibi ile ortaya koyduğu Mesir macunu formülü esasen ziyansızdır, bunlarla koyuca ve sert bir macun olur. İstanbul'daki Mesir adını taşımaz. Nevruziye isminde ve yumuşak bir macun halindedir. İhtiva ettiği maddelerden alanlara isabet eden miktarları homeopatiyi hatırlatacak derecede minimumdur. Yani en az derecededir. Bu da bir nevi bugün bile vitaminli bazı yeni terkiblerde görüldüğü gibi amprik bir polifarmesiye çok benzer. İran'da makbul olan Nevruziyenin tertibine «heft sin» diye maruf ilk harfleri «S» ile başlıyan yedi madde konur. Somak Sebze
Sünbül Semek
Sirke Sir
Senc Bütün bunlar hep kendi kendimizi iyi inanışlarla telkine birer misaldir. Birçok eski memleketlerde bu suretle an'aneler kurulmuştur. Bu da onlardan bir başkasıdır. Nevruz bayramı dört asır zarfında belki arada bazı fasılalarda devam ederken halk bunu memleketimizin her tarafında herkese şâmil bir resmî bayram halinde kutlamamış veyahud İran'da bu Türklerden alınma bir resmî bayram ve sene başı olduğu için mezheb farkından benzememek için tamim olunmamış ise de, Nevruziye ve bunun Nevruz denen yeni günün girdiği zamanda zayicelere göre tadılması hususî olarak merâsimsiz yapılmışdır. Osmanlı sarayı bunu kısa bir törene inhisar ettirmiştir. Başvekâlet arşivinde bu kısa meraâsime aid vesikalar var. İzzet Kumbaracılar böyle yazıyor: «...Bundan başka hekimbaşılar Padişahlara, hassa tabibleriyle tabibler ve Enderun (saray) büyüklerine ve devlet ricâline takdim olunmak üzere imal sureti ve nefâset cihetiyle birbirine rekabet edercesine Ak anber, Misk, Gül kurusu, Tarçın kabuğu, Sandal ağacı, Karanfil, Kırmız böceği, Şekerci çöğeni, Gül çiçeği, Haşebî Sandal, Havlican, Vanilya tozu, Kakule, Zencefil, Pespase, Hindistan cevizi, Kişniş, Gülsuyu, Melek otu, Kasab-ı itri, Badem yağı, Civan perçemi, Altun Haşhaş, Beyaz şeker, renk vermek için boyadan ibaret ve imal ederlerdi. Hepsi 24 madde ediyor. Sultan Reşad için mâbeyinde hazırlanan 1328 (1912) senesi Nevruziyesine zayicesi hazırlanarak o eşref saatde bir miktar yemeleri (şirin endam olmak bâdi i ferâh ve mesâr, dâfii ek-dâr olacağı öteden beri hükemâca müsellem örfü âdetçe makbuldür. Cenâb-ı şirfâsazın hüsnü tesirini bahş buyurması) temenni edilmiştir. Daha eski tarihlere âid birkaç arşiv kaydından misal verelim. 18 Z 1153 (1741) Nevruziye takvimine taraf-ı şahaneden hekimbaşıya ve Mirahur Ağa'ya hilat bedeli. 14 R 1163 (1750) Bugün Sahib-i Devlet Efendimiz nevruzu tebrik için saraya gittiler. 22 L 1181 (1768) Nevruziye bedeli verilmesi. Reis-i Etibbâ Kâtibzâde Refi' Efendi arzı. 9 Ca 1200 (1786) Hekimbaşıya nevruziye takdiminde kürk bedeli. 19 S 1225 (1810) Nevruziyeyi takdim eden hekimbaşıya huzûr-u hümâyunda giydirilen kürk bedeli olan 350 kuruşun tesviyesi (Baş kâtib arşivi saray dosyası s. 408) 19 S 1226 (1811) 408 S Ordu Hekimbaşısı Mustafa Efendi ve Nevruzda Samur kürk giydirilmiş. 9 Ç 1236 (1821) Hekimbaşı Mustafa Behçet (Anadolu pâyeli), Mekke pâyeli müneccimbaşı Rakım Efendi, cerrah ve kehhalbaşı ağalara sarayda merasim yapılmış ikramlar edilmiş. Daha başka çeşid Nevruziyeler vardır. Bir tanesi de Zeyrek'te ilk Türk eczacılarından Hamdi Bey merhumun not defterinden alınmıştır. Mikdarlarıyla listesi aşağıdadır. Tarçın 10 dirhem Karanfil 10 dirhem Muştaki (sakız) 15 dirhem Zencefil 10 dirhem Hindistan Cevizi 10 aded Hindistan Cevizi yağı 5 dirhem Bahar 10 dirhem Kakule 10 dirhem Tarçın tohumu 10 dirhem Havlican 5 dirhem Kırmız 5 dirhem Zerdeçav 5 dirhem Dârül Fülfül 5 dirhem Udül Kahır 5 dirhem Çörek Otu 10 dirhem Gül ve Turunç Şurubu 2 okka Kâfi miktarda şeker Şekerle 17 madde İstanbul'da eczacıların yapdıkları Nevruziye aşağı yukarı bu formüller üzerine olmalı. Yukarıdaki maddelerle macun saray matbahında hekimbaşı nezaretinde yapılıyor. Şehirliler ve diğer büyükler için bunu şekerciler hazırlar. Şehzâdebaşı'nda bir dostunun sermayesiyle şekercilik yapan mûsikîşinas Cemil de mahdumu Mehmed Ali'nin verdiği izahata göre her sene nevruziye hazırlar ve müşterilerine gönderir. Meşrutiyetten sonra Mısır'a gidib orada şekerci dükkânı açan Cemil Bey orada Nevruziye yapamazmış. Nevruz Macunu çeşitli ve câzib ufak cam hokkalara konur. Vitrinlerde teşhir edilir ve satılır. Bazı eczâhânelerde meraklı eczâcılar dikkatle yaparlar. Süslü kavonozlar içinde müşterilerine yollarlar ve karşılığında da hediyeler gelir, veya bahşiş alırlar. Bu maksatla yollamazlar da daha ziyade onları memnun etmeyi düşünürler. Eczâhâneden şekercilerde olduğu gibi halktan isteyenler de para ile alırlar ve nevruziyeleri, üzerine takdim esnasında tıbbî ve hikemî vecizeler yazılı kâğıdlara sararlar. Hatta yaldızlı bir kağıd iliştirerek ondan Hamel «koç» burcuna hangi saatde ve dakikade girileceği de yazılır. Zira hangi zamanda alınacağı bu suretle bildirilmiş olur. Halk da Nevruzda kırlara çıkar. 41 çeşid ot toplar ve kendilerinin usulleri ve an’aneleri var. Kaynatıp suyunu içerler ve yüzlerini yıkarlar. Vaktiyle Nevruzda İran sefarethânesi de ekâbire nevruziye dağıtırdı. İranlılar da Hacı Bekir'den satın alırlar. Bunu şekercinin en eski kalfası bana anlatmıştı. Velhasıl şarkın bu an'anesi pek esaslıdır.
- Mağnisa Mesirine âid Uzluk nüshasında var. - Uzluk F. N. Mesirin aslı, Dirim Dergisi 1953, 5. sayı. - Kumbaracızâde İzzet-Hekimbaşı odası, İlk eczâhâne, Başlala Kulesi, 1933. İstanbul, s 18, Nevruziye bahsi. - Hulusi Tuser-Mağnisa'da mesir. Mağnisa'da Turizm yayınlarından 3. 1958 - Hasan Soytürk-Mağnisa Mesir bayramının doğuşu ve Mesir macunu. Mesir Mecmuası. - Vefik Kitabcıgil - Mesiri karşılarken, 17-25 Nisan 1971 Mesir Mecmuası. - Nihad Yörükoğlu - Mesir Mesir M. - Salih Dinçer - Mesirin mucidi Merkez Efendi ve Hafsa Sultan. Mesir Mecmuası. - Ayten Lermioğlu - Mesir Bayramı, Mesir Mecmuası. - Süheyl Ünver - Mağnisa Mesiri nereden geliyor? Yeni Tıp Âlemi K. - Süheyl Ünver - Mesir Tarihimiz, Mesir M. - Süheyl Ünver-Merkez Efendi Minyatürü. Ressam Nakşi tablosundan. Resimli Türkçe Şekayık-i Numuniye eseri. Mesir M. Ayni zamanda PTT resmini renkli olarak yayınladığı pula katmıştır. - Süheyl Ünver-1971 Mağnisa Seyahatim defteri. - Emel Esin - Türkistan Seyehatnâmesi S. 53-54, Türk Tarih Kurumu yayınlarından, Sayı VI, N. 4, 1959 - Refik Halid Karay - 22 Mart 1947 Akşam gazetesindeki makale - Mağnisa Kütübhanesi - N. 1800 Macun-u Ekber terkibi. 12/V/1971 de kopya ettim. 41 maddeden ibaret. Mikdarları da yazılı. - Molanzade. Mufassal ceb takvimi 1336 h. - Osman Saib-1857, 1858, 1860-1861, 1863 miladi tarihleri çok ufak ceb takvimlerinde nevruz kayıdları. - İstanbul Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontolojisi Kürsüsü Enstitüsünde Mesir Dosyası. - Sadık Karaöz - Mesir ve Mağnisa 1954 - Abdullah Asım İğneciler-Mağnisa valisi mektubu ve 27 maddelik Mesir terkibi sureti. 5/IV/1967 - Süheyl Ünver – Bugün nevruz, Haber G. 21/lll/1967 - Vakıflar Genel Müdürlüğü, Mesir Bayramı broşürü, 26/IV/1969 EKLER FORMUL OF MESİR
ORTA ASYA'DA NEVRUZ* Emel ESİN Eskiden Orta Asya'da, belki Budist devrin hatırası olarak, Nevruz gelince, cengâverler evliyâ türbelerine gidip sancak ve tuğlarını dikerlermiş. Sancak ve tuğların kalmadığı devrimizde ise, Nevruz günü türbelerdeki eski direklere, bezler asılıyormuş. (Resim : 56) Bu bezler, hatırımıza şunları getirdi: Anadolu'da köylülerin okuması için basılmış Muhammediye'ler bazan resimli olur. Dînî an'ane, canlı mahlûkât resmi yapılmasını hoş görmediği için insanlar, kılıç veya alemle temsil edilir. Harezm bayrak veya paçavralarının da sahiblerini temsil ettikleri muhtemeldir. Anadolu'da türbelere bağlanan bez parçaları da acaba eskiden bayrak mı idi? Mâmafih, türbelere bayrak asmak âdeti bizde de vardır. Kastamonu Kalesi'ndeki Bayraklı Dede buna misâldir. Nevruzdan bahsedilirken, şunu da ilâve edeyim ki, Nevruz Harezm'de mühim bir bayrammış. Bizde olduğu gibi, Nevruz Türkistan'da da İlyas Peygamber'le alâkalıdır. Binlerce sene evvel Filistin'de Karmel dağında, İlyas Peygamber'le kraliçe Jezabel'in putperest rahibleri arasında, kimin kestiği kurban Allah tarafından kabul edilecek diye vuku bulan münazaanın hâtırasını tes'id eder. Hıdrellez (Hızır İlyas) kelimesinde İlyas'a verilen Hızır lâkabı bu peygamberin hiç ölmeyip semâya yükselişine işarettir. MACUNLAR* Kumbaracızâde İZZET Bundan başka, meşhur olan bu Helvahânede, senede bir defa, ilkbaharda, gayet büyük kazanlarla ve Etibbâyi Hassâ'nın tarif ve nezaretleri altında Nane, Dar-ı Fülfül, Havlican, Gül, Gelincik macunları yapılarak, nefsi padişâhî için, bu kulede saklanır ve istenildikçe verilirdi. Bu macunlardan sadrazama, Şey-hü'l-İslâm'a, kubbe vezirlerine, kazaskere, nişancıya, defterdarlara, reisü'l-küttâba, yeniçeri ağasına, ulemâya, şeyhlere, kürsü şeyhlerine, hükümet memurlarına, memleket ekâbirine, saray erkânına, kadınlara, validelere, şehzâdelere, sultanlara, enderunlulara rütbe ve haysiyetlerine göre, süslü kâse, kavanoz ve hokkalarda tevzi edilirdi. İşte bu macunların yapıldığı geceye «Ot Gecesi» denirdi. Bostancıbaşı yerinde, her zaman mevcud bulunması lâzım gelen, Hayalbaz, Hokkabaz, İncesaz takımı çağrılarak, helvahâne ocağı hademlerinin, o gece sabahlara kadar, şenlik yapmaları usul iktizasında idi. UNUTULMUŞ AN’ANELERDEN (NEVRUZ) VE NEVRUZİYE Ahmed Kemal ÜÇOK Müneccim başının her sene neşreylediği (Takvim-i sâl)in ilk sahifesinde «Bilmecd ü ve's-saâdeti ve'l-ikbal teceddüdü sâli ferhunde fal bâemri zi'l-kudreti, ve'l-azemeti ve'l-iclâl” ibaresiyle başlayıp Hicrî, Rûmî, Milâdî senelerinin hangi ayının ve kaçıncı, gününün saat, dakika ve saniyesinde «Mihrimünir, burç ü şerefi olan (Hamel) in evvel derecesine nakl ve tahvil edeceğinden yevm-i mezkûr-u nevruz u meserret âsâr ve olfasl-ı bahar ve ehl-i hey'ete göre cemi' bilâdda tesâvi i leyi ü nehâr olur ibaresinden sonra Arabça bir duâ bulunur idi. Nevruzdan birkaç gün evvel eczâcılar, kulplu, küçük çay bardaklarına ____________________________________________________________________________ * Türk Tarih Kurumu Yayınlarından. VI. Seri No : «Türkistan Seyahatnâmesi» Emel Esin Sahifé: 53-54 Türk Tarih Kurumu Basımevi ANKARA 1959 * Kumbaracızâde İzzet'in «Hekimbaşı Odası-İlk Eczahâne -Baş Lala Kulesi- 1933. İstanbul. Sahife: 18 terkibi kendilerince malûm -yapan kalmadığı için bence meçhul- bir macun doldurub tanıdığı müşterileri ile mahallenin kibar ve zenginlerine gönderirdi. Bu hediyeyi alanlar da ekseriya bir aded sim Mecidî bahşiş verir ve eczâcı çıraklarını aşırı sevindirirlerdi. Bir Mecidiye deyib geçmeyelim. (1954) senesi borsasına göre bir Mecidiyenin tutarı on bir liradır. Piyasa es'arı itibariyla kıymet daha yüksektir. Okuyub yazma bilenlerce (Nevruz), avam arasında (Navruz) gününde eczâcıdan gelen (Nevruziye) ve yedi sin, yani sin harfiyle başlayan (süt), simid, sukker, sahleb, sir (sirke), soğan; bazılarına göre semek (balık) ve bazılarına göre bunun yerine sefercil (ayva) bir tepsiyle konulub evin efendisinin önüne konur. Evde mevcud olub efendinin yanında oturmak imtiyazına nail olanlar tepsinin etrafına iki diz üstüne otururlar. Büyük efendi herkesin önünde bu me'külâtdan birer miktar fincan veya tabak ile tevzi' eder. Eline saatini alarak eşref saati beklemeğe başlar. Esasen tepsi bu âne beş dakika kala meydana girildiği için tevzi' müvazzi' ile vakit yaklaşır. Ve tam saat, dakika, saniye gelince (buyurun) hitabı ile önce macundan sonra diğerlerinden birlikte alınır. Sâhib-i hâne senenin saadetle geçmesi için muhtasar bir duâ yapar, eller öpülür, bu merasim biterdi. (7 sin) evbaş ve kalleşler arasında şöyle tasnif olunurdu. Süt, simid, sümük, sidik, si., sülük, sinek. Ukalâlığı kimseye vermeyen eski şairlerden birisi: 1 2 3 4
«Sürür u s'ad u sâman u saadet 5 6
sebzezâr u sur, «Ola macun u heft eczâ 7 konub sükker: efendi, ye» Bu beyitleri de eczâcıların yedi nevi' ilâçdan (nevruziye) imal ettikleri anlaşılıyor. Bu macunun lezzeti baharlı ve tatlı olub güzel kokduğunu hatırlıyorum. Hassasının kanı tasviye, mideyi islah, tabiatı telyin etmek olduğu söylenirdi. İranlılar'ca sene başı itibar olunan nevruz, eyyâm-ı resmiyedendir. Bayram olduğu için saz, söz ile tesbit olunur ve tebrik için büyükler ziyaret olunur. TÜRK MİSİR'İ TENZU (TENSUH)* Şark, esas macun tesirine inanan bir ülke. Sonra bu Garbe de sıçrıyor. Ve oradan Dünyaya yayılıyor. Orta zamanda bir nevi' polifarmasi olan macunlar çok revaçtadır. Yalnız macun olmamakla polifarmasi an'anesi farmakolojiden kalkmış değil. Bu an'ane Milâddan önce İskenderiye Tıp doktrin ve ekolünden beri geliyor. Ondan önce de papirüslerinde çeşitli ilâçların bir arada kullanıldığına dair misaller az değildir. Her sene bu gibi macunlar için dünya yüzünde tek tören yapılan yer Manisa'dır. Fakat bu yapılmamakla beraber mürekkeb ve geçmişin mühim bir şekli İspençiyarisi olan macun şeklinde ilâçlar merasimsiz olarak sürümü XIX. asra kadar devam ediyor. Son bir buçuk asırdan bunun bizde devamına dair bir an'ane ile karşılaşmadık. O halde bilhassa burada bahis konumuz olan Tenzu da tarihe kavuşmuştur.
Terkipleri ve kullanıldığı yerler üzerine İngilizce ve Fransızca hülâsalarıyla Türkçe bir monografi yayımlan- ____________________________________________________________________________
dığı cihetle ve bunu İstanbul Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Enstitümüzden temini dâima mümkün olduğundan bu bahs üzerinde ayrıca durmıyacağız. Lâkin esas terkib uzak şarkdan, yakın şarka ve Türkiyeye geliyor. Elimizde bulunan 14 kadarının çeşidli terkibleri bulunuyor. Hekimbaşı efendilerin nezaretinde saray-ı hümâyun nüshası sureti ve üzerinde şifa âyet ve duâları yazılı tensuh kalıbları da elimizdedir. Bu terkib bize uzak şarktaki formülle gelmiş ama aynı halde kalmamış, bir takım mühim azaltma ve yerine daha mühimlerini koymak suretiyle çeşidleri de çoğalmış ve bunların Akrabadinlerdeki hariç, diğerleri hekimbaşı ve hekimlerin isimleriyle meşhur olmuştur. Meselâ hekimbaşı Hayatîzâde Mustafa Feyzi Efendi, Hekim Damadzâde, Hekimbaşı Salih bin Nasrullah, Hekimbaşı Nuh Efendi, Hekim Arif Efendi, Hekimbaşı Hayatîzâde dâmâdı Süleyman Efendi, Hekim Seyyid İbrahim Hamdi, Zugota... değişik terkipleri birbirinden farklı endikasyonlarıyla en meşhurlarıdır. Zikr olunan tesirleri çok sayıdadır. En Önemlilerini sıralıyalım. - Kalb ve dimağ arızalarını giderir. Hafakana iyi gelir. - Mide fesadı, hazımsızlık, ishal, ağız ağrısı (aft), dizanteri, dokunan yemekler. - Taun ve Veba Hummaları. - Mesane ve böbreklerde, bağırsaklarda yaralar, şişler, iltihaplar. - Akıl ve vücudun kuvvetini arttırır. Kalbe ve rûha kuvvet verir. - Bütün kibar macunları gibi faidelidir. - Sevdâvî marazlara iyi gelir. - Seks gücünü arttırır. - ……….
Hepsinin muayyen terkiplerde miktarları bellidir. Bunlar İskenderiye Tıp Mektebi ampirizminin geç zamanlara, yani asrımıza yakın çağlarda bile unutulamadığı ve bu esasla yaşatıldığı meydandadır. Alma miktarı ekseriya nohud ölçüsündedir. Lüzumuna göre bir veya iki tane alındığında ağızda tükürükle ezilir ve yutulur. Ekseriya yemeklerden sonra kahve içerken alınması tavsiye edilmiştir. Bazan kuvvet için akşam yemeğinden üç saat sonra bir denk, yahud yarım dirhem bir gümüş havanda gül suyu ile ezilip panzehir gibi hal olunca alınır. Üzerine de halis gül ve limon şerbeti içilir. Dünya halkı meyanında memleketimizdekilerde her derde devayı kül gibi tesir ettiğine inanılan tenzu da bir macundur. Asırlarla alanlardan rivayet olunan kuvvetli inanışlarında şifâ ümidi ile birlikte teselli vermekte şöhreti dillerde kalmamış, sahifelere de geçirilmiştir. Yoksa bu mühim tedavi çaresi esrarengiz mahiyette kalır, unutulur gider ve tedavi tarihimiz noksan kalırdı.
Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||