3
tiristorlar o‘chirilib, V2 va V
4
tiristorlar ulanadi. Aktiv-induktiv
yuklagichdan
o‘tayotgan
tokning
yo‘nalishi
ulangan
tristorlarning
62
o‘tkazuvchanligiga nisbatan teskari bo‘ladi va bu tokni yo‘naltirish uchun V
1–
V
4
tiristorlarga qarama-qarshi yo‘nalishda parallel VD1- VD4 diodlar ulangan
YUklagichdagi tok va kuchlanishning isho-ralari teskari bo‘lgan holda u yoki bu juft
diodlar ochi-ladi. SHunday manbadan kelayotgan tok i
d
ishorasini o‘zgartirib E
kuchlanishga qarama-qarshi
oqadi. Agar manba bir tomonli
o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lsa, ya‘ni
to‘g‘rklagich
bo‘lsa u holda
manbaga
parallel
kondensator
ulanishi kerak, invertordan tok
manbaga
qarab
oqqanda
kondensator zaryadlanadi va tok
manbaga
karab
oqqanda
zaryadsizlanadi.
Bu
kondensatorning sig‘imi manba
kuchlanishi pulsatsiyasi se-zilarsiz
darajada kam bo‘lishini ta‘minlashi
uchun sig‘imi etarli darajada
bo‘lishi kerak.
45-rasm
Tok avtonom invertori to‘liq bo‘lmagan boshqariluvchan yarim
o‘tkazgichlarda bajarilishi mumkin (45-rasm). TAI yuklagichga parallel ulangan
kondensator S ning vazifasi bir juft tiristorlarning ulangan holatida ikkinchi juft
tiristorlarning o‘chiq holda ushlash uchun ularga boshqariluvchanlik xususiyatlarini
tiklanish davri oralig‘ida manfiy kuchlanish bilan to‘siq hosil qilishdan iboratdir.
Manbadan chiqayotgan tokning pulsatsiyasini kamaytarish maqsadida TAIning
kirish qismiga kat-tagina induktivlikka ega bo‘lgan reaktor ulanadi. Agar
kondensatorni ham yuklagichning bir qismi, deb qaraydigan bo‘lsak, yuklagich
tokining formasi to‘g‘ri burchakli formada bo‘ladi (45-rasm). YUklagichdagi
kuchlanssh formasi yuklagichning xarakteriga bog‘liq. Invertorning kirish qismidagi
kuchlanishning manfiy ishorali qismi vaqt oralig‘ida tiristorlarning yopiq holatiga
to‘g‘ri keladi.
63
46-rasm
SHunday qspib, KAIlarning asosiy afzalligi kuchlanishning yuklagichga
bog‘liq emasligi, balki taristorlar kommutatsiyasining tartibiga bog‘liqdir. TAIlarda
tiristorlar komutatsiyasining tartibi tok formasini belgilaydi, kuchlanishning formasi
yuklagichnint xarakteriga bog‘liq, yuqorida aytilganlar asosida invertorlarning
chiqish tavsiflari 5.10-rasmda tasvirlanganidek bo‘lib, KAIning tashqi tavsifi
abssissa o‘qi 1
YUK
ga pa-rallel bo‘ladi, ya‘ni U
yuk
=E (1-to‘g‘ri chiziq), TAI ning
tashqi tavsifining matematik ifodas ko‘rinishda bo‘lib,
bu erda, U
yuk
va I
yuk
- yuklagach kuchlanishi va tokning birinchi garmonok tashkil
qiluvchilarining haqiqiy qiymatlari; sosφ - yuklagichning quvvat koeffitsienti.
Ifodadan
ko‘rinib
turibdiki,
manba
kuchlanishining
o‘zgarmas qiymatida yuklanishdagi kuchlanish quvvat
koeffitsientiga teskari proporsional bo‘ladi. YUklagichda tok
qiymatining kamayishi natijasida U
yuk
–E
ham kamayada,
natijada yuklagichdagi kuchlanish qiymata oshadi (2-to‘g‘ri
chiziq). YUklagich tokining oshishi esa sosφ oshishi va birga
intilishi natijasida U
yuk
–E
ga intiladi.
Sun’iy kommutatsiya qurilmalari tiristorli avtonom
invertorlarning zarur qismlaridan bo‘lishi bilan bir qatorda
invertorning
rostlash
xususiyatlarini,
energetik
va
ishonchlilik darajalarini ko‘p jihatdan belgilaydi. Quyida amaliyotda ko‘p
qo‘llaniladigan sun’iy kommutatsiya sxemalarining ikki xilini ko‘rib chikamiz.
5.11-a rasmda tasvirlangan sun’iy kommutatsiya sxemasi bir ishchi taristorning
ulanish bilan ikkinchi tiristorning o‘chirilishini ta‘minlaydi. Tiristor VI orqali tok
o‘tayoganda kondensator S ning sxemada ko‘rsatilgan chap qobig‘iga «-» o‘ng
qobig‘i «+» ishora bilan manbaning kuchlanish qiymati E gacha qarshilik R
yuk
orqali zaryadlanadi. Tiristor V2ga ilk boshqarish signali ochilishi uchun
elektrodlariga berilganida kondensatordagi kuchlanish tiristor VI ga teskari, ya‘ni
katodiga «+» anodiga «-» ishorali kuchlanish bilan to‘sadi, natajada VI ning
64
o‘chishiga olib keladi. So‘ngra ulangan tiristor V2 va qarshilik R
yuk
orqali
kondensator S qayta zaryadlanadi. Kondensatordagi kuchlanishning E dan to 0
gacha tushishi vaqgi oralig‘ida (5.11-v rasm) tiristor VI ga teskari ishorali
kuchlanish bilan to‘siladi, u o‘chadi. Kondensator S ning sig‘imini shunday
tanlash lozimki, sxema bo‘yicha tiristorning o‘chish vaqga t
o‘
tiristorning
pasportida ko‘rsa-tilgan t
/
o‘
dan kam bo‘lmasligi kerak, yani
5.11-6 rasmdagi ishchi tiristorni o‘chirish uchun unga parallel oldindan
zaryadlanib qo‘yilgan kondensator ulangan sun’iy kommutatsiya sxemasi
tasvirlangan. Aytaylik, tiristor VI ishlab turibti, kondsnsator qobig‘laridagi zaryad
ishoralari sxemada ko‘rsatalgandek bo‘lsin. Tiristor VI ni o‘chirish uchun
yordamchi tiristor V2 ga boshqaruv signalini yuborishimiz kerak. Kondensator S
tiristor V2 va qarshilik R
yuk
orqali qayta zaryadlanadi, keyin tiristor V2 yoqiladi.
47-rasm
Tiristor VI ga ulanish uchun signal berilgandan keyin kondensator S niig tiristor VI,
induktivlik va diod R dan iborat tebranma kontur bo‘yicha qayta zaryadlanish
yuzaga keladi va natijada sxema yana yangi ulanish uchun tayyor holatga keladi (47-
rasm). Kondensator S niig sig‘imi xuddi (3.2) ifoda bilan aniqlanadi. Induktivlik L
ning vazifasi kondensator S ning kerakli darajada tez qayta zaryadlanishda tok
amnlitudasi qiymatini chegaralashni ta‘minlashdir. Bunday sxemaning afzalligi
shundaki, invertordaga har
qanday tiristorni boshqa tiristorlarning ish rejimidan qati
65
nazar
o‘chirish imkonini beradi, bu esa tiristorlarga deyarli to‘liq
boshqariluvchanlik xususiyatini beradi.
48-rasmda tasvirlangan avtonom invertorning uch fazali ko‘prik sxemali ishchi eng
sodda sxemalaradan bo‘lib, parallel tok avtonom
invertori deb yuritiladi. Kondensatorlar S
1
, S
2
, S
3
,
lar
motorning fazalariga parallel ulanib, kommutatsiya
funksiyasini bajarish bilan bir qatorda dvigatel
olayotgan
reaktiv
quvvat
o‘rnini to‘ldirish
vazifasini ham bajaradi. Bunday invetorlar motor
yuklagich momenti deyarli o‘zgarmaydigan va
chastota rostlash diapozoni uncha katta bo‘lmagan
elektr
yuritmalarda
qo‘llaniladi.
Bunday
invertorning eng katta kamchiligi chastotaning
kichik qiymatlarida (10 Gs va undan kichik)
kondensatorlarning sig‘imi juda katta bo‘lishidir.
Bundan
tashqari
motorga
parallel
kondensatorlarning ulanishi. Elektr yuritmada
yo‘qotishi qiyin bo‘lgan avto tebranmalarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Bu
sxemaning takomillashgan varianti (5.13-rasm) kondensatorlar asinxron motordagi
diodlar VD1– VD6 orqali ajratilgan. Kondensatorlar orqali kommutatsiya vaqtidagina
tok o‘tib, boshqa paytda ulardan tok o‘tmaydi. Bu esa kondensator sig‘imlarining
chastota o‘zgarishidan qat’i nazar anchagina kamaytirish imkonini beradi.
Ammo kommutatsiya jarayonida yuritkichning cho‘lg‘amidagi yig‘ilgan
energiyaning kondensatorlarga uzatilishi, kondensatorlarda kuchlanishning o‘sishiga
olib keladi. SHuning uchun kondensatolarning sig‘imini shunday tanlashi keraki,
bir tomondan bu kuchlanish o‘sishini ruxsat etilgan qiymatidan oshmasligi,
ikkinchidan esa kondensatorlarning qayta zardlash jarayoni uzayib ketmasligi kerak.
5.14-rasmdagi kuchlanish avtonom invertorini 5.13-rasmdagi tok
invertoridan farqi shundaki, bu sxemaga teskari ulangan VD7–VD12 diodlarning
ko‘prik sxemasi va kompensatsiyalovchi kondensator S ulangan. Bu sxemadagi
kondensatorlar faqat kommutatsiya jarayonida ishlaydi. SHuning uchun ularning
sig‘imlari yanada ham kam bo‘ladi. Reaktorlar L
1
, va L
1
larning vazifasi
66
kondensatorlarning teskari ulangan diodlari orqali tez qayta zaryadlanishiga yo‘l
qo‘ymaslikdir.
5.13
va
5.14-rasmlarda
keltirilgan
invertorlarda
bir
fazadagi
tiristorlarning o‘chirilishi ikkinchi fazadagi tiristorlarning esa yoqilishi bilan
xarakterlangani uchun bunday invertorlarni fazalararo kommutatsiyali
invertorlar deb yuritiladi.
5.15-rasmda tasvirlangan invertor sxemasida har bir tiristor uchun alohida
o‘zining kommutatsiya zanjiri mavjudligi bilan oldingi qurilgan invertorlarning
sxemalaridan farq qiladi. VD1–VD6 diodlar 3.14-rasmdagidek yuklagichning
invertor sxemasidan ajratish uchun xizmat qiladi VD7–VD12
diodlar esa teskari
ko‘prik sxemasi bo‘yicha uzgarmas kuchlanish manbaiga ulanadi.
Dostları ilə paylaş: |