İSMÂİl siRÂceddîN-İ ŞİRVÂNÎ-İ KÜrdemiRÎ ve kafkaslarda nakşİbendiyye hâLİDİyye kollari

D. SONUÇ 
Azerbaycan’da Nakşîlik XIX. yüzyılın başlarında Mevlânâ Hâlid el-
Bağdâdî’nin Şirvanlı Halifesi İsmâil Siraceddîn Şirvânî Kürdemîrî ile birlikte 
tekrar faal hale gelmiştir. İsmâil Kürdemirî ile birlikte Kafkaslarda başlayan 
Nakşibendî-Hâlidî hareketi bölge halkının hareketli yaşam tarzıyla da birleşerek 
kendine özgü bir sistem geliştirmiştir. Özellikle Kafkaslarda o dönemde aktif olan 
medreselerde yetişen âlimlerin İsmâil Kürdemirî’yle birlikte tarikata girdikleri 
görülmektedir. Mevlânâ Hâlid’in, tarikata âlimlerin davet edilmesi düşüncesi 
Kafkaslarda da İsmâil Kürdemirî’yle aynen devam etmiş ve tarikata ilk önce 
âlimler davet edilerek medreseler Nakşibendîliğin yayılma zemini olmuştur. Bu 
uygulama sayesinde Kafkas halkları arasında Nakşibendîlik-Hâlidîlik kısa sürede 
yayılmıştır. 
Tarikatın Kafkaslarda gelişme dönemi aynı zamanda Rusların da bölge 
üzerinde hâkimiyet kurma siyaseti güttüğü döneme rastlamaktadır. Bölgenin 
Müslüman halkı Ruslara karşı bağımsızlık mücadelesi vermiş ve bu direniş 
hareketi sırasında ve sonrasında Nakşibendîler bölge halkının bağımsızlığını, 
millî ve dinî kimliğini koruma gibi önemli vazifeleri icra etmişlerdir. Kuzey 
Azerbaycan ve Dağıstan halklarının XIX. yüzyılda Nakşibendîlik-Hâlidîlik ile 
karşılaştıklarında bu düşünceyi kolayca kabul etmeleri ve kendi karakterlerini de 
bu tasavvufî sistem içerisinde ortaya koymaları Kafkasya’ya özgü bir Nakşî-
Hâlidî anlayışının ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
İsmâil Sirâceddin Şirvânî Kürdemirî ile Kafkaslarda başlayan Hâlidîlik 
hareketi Has Muhammed Şirvânî ve Molla Muhammed Yeragî ile birlikte 
Dağıstan’da yayılmıştır. Bu kola müntesip sûfîler özellikle Ruslara karşı verilen 
mücadelede aktif bir rol oynamışlardır. 1859’da İmam Şâmil’in Ruslara teslim 
olması ve Şeyh Cemâleddin’in Osmanlı’ya göç etmesiyle Dağıstan kolu küçük 
gruplar halinde dağınık bir biçimde temsil edilmiştir. 
Nakşibendî-Hâlidî düşüncesi Hamza Nigârî ile birlikte Karabağ, Güney 
Azerbaycan ve Anadolu’da yayılırken üçüncü bir kol da Kuzey Azerbaycan’da 
Câr-Balaken (Zakatala, Balaken, Gah) bölgesinde yayılmaya başlamıştır. Bu kol 
Almalılı Mahmûd Efendi’yle birlikte Mahmûdiyye olarak anılmıştır. En çok mürit 
ve halife yetiştirdiği yer Kuzey Azerbaycan olduğu için Mahmûd Efendiyle 
devam eden Hâlidîlik yine burada Mahmûdîlik adıyla varlığını sürdürmüştür. 
Bunun yanı sıra Mahmûd Efendi’nin sürgün edildiği yerlerde halifelerinin olması 
ve de Azerbaycan’da yetiştirdiği halifelerin bazılarının hem Rusya’dan hem de 
Dağıstan’dan müritlerinin olması farklı silsilelerin ortaya çıkmasına sebep 
olmuştur.
İSMÂİL SİRÂCEDDÎN-İ ŞİRVÂNÎ-İ KÜRDEMİRÎ...• 
157 • 

---