İssn 2222-7849 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi национальная академия наук азербайджана azerbaijan national akademy of sciences
Yüklə 9,78 Mb.
|
Temperatur. İşıq enerjisi, günəşdən gələn günəş şuasının yerə düşməsindən sonra istilik enerjisinə çevrilir. Bu şualar torpağa düşdükdən sonra onların geriyə dönən hissəsi istilik şəklində üzə çıxır. Bu səbəbdən yerə yaxın olan hissə ilıq, daha üst qatlar isə sərin olur. Isti, kalori ilə ölçülür və 1 q suyun istiliyinin 15,5°C-dən 16,5°C-yə qədər yüksəlməsi üçün lazım olan istilik 1 kaloriyə bərabərdir. Yaz və qış mövsümlərində istilik ritmi dəyişir. Əsasən, bitkilər üçün önəmli olan onların bitmə yerindəki istilikdir. Istiliyin dəyişməsinə səbəb olan amillərdən biri torpağın quruluşu və rəngidir. Açıq rəngli çılpaq torpaqlar işığı çox qüvvətli bir şəkildə geri qaytarır, tünd rəngli torpaqlar isə bitki örtüyü ilə zəngin olduğundan günəş şualarını daha çox udur. Bu baxımdan tünd rəngli torpaqda daha çox istilik olur. Apardığımız bir təcrübədə bir günlük istilik dəyişmələri öyrənilmişdir. Tədqiqat, iyul ayında 27 növ nadir bitki üzərində aparılmışdır (cədvəl 2). Tədqiq olunan bütün bitkilərdə ən yüksək temperatur saat 13-14 radələrində torpağa ən yaxın məsafədə olduğu qeyd edilmişdir. Torpaq səthindən uzaqlaşdıqca temperaturun miqdarında azalmalar qeyd edilmişdir. Qeydə alınan temperaturun torpaq səthinə ən yaxın olan sahədə növdən asılı olaraq 25-33°C arasında olduğu məlum olmuşdur. Apardığımız müşahidələr göstərmişdir ki, növdən asılı olaraq torpaq səthindən bitkinin təpə hissəsinə qədər olan yüksəklikdə istilik dərəcəsi, torpaq səthinə yaxın olan sahədən 5-9°C az olur. Temperaturun yüksəlməsi bitkilərdə zülalın dağılmasına və amiakın toplanmasına səbəb olan amillərdəndir. Temperaturun daha yüksək olması hüceyrənin qurluşunu pozur [6]. Bildiyimiz kimi, Abşeron yarımadası may mövsümündə torpağın quru olması ilə digər bölgələrdən fərqlənir. Belə ki, illik yağıntıların miqdarı 200-300 mm, buxarlanma isə təxminən 1000 mm-ə qədər olur. Bu baxımdan, Abşeron yarımadasında olan bitkilərin bu iqlim amilinə qarşı uyğunlaşmaları mühüm hadisələrdən biridir. Quru isti yay aylarında Abşerona introduksiya olunan bitkilər çox böhranlı bir vəziyyətdə olurlar [5,19]. Öyrənilən bitkilər üzərində apardığımız müşahidələr göstərmişdir ki, ех situ şəraitində bu bitkilərin bir hissəsinin yarpaqlarında saralmalar və tökülmələr müşahidə edilir. Buna misal olaraq Parrotia persica (D.C)C.A.Mey., Alnus subcordata C.A.Mey., Populus hyrcana Grossh., Platanus orientalis L., Corylus colurna L., Albizia julibrissin, Pterocarya pterocarpa, Castanea sativa Mill., Euonymus velutina, Pyrus grossheimi Fed., Pyrus hyrcana Fed., Staphylea colchica və s. növləri göstərmək olar. Istiliyin artması ilə əlaqədar quraqlığın davam etdiyi zaman ərzində tədqiq olunan bitkilərədə böyümə dayanır. Sonradan istiliyin azalması ilə əlaqədar həmin bitkilərdə yenidən yarpaqlama baş verir. Cədvəl 2 Bəzi ağac və kol bitkilərinəd günlük istilik dəyişmələri (iyul, 2007)
Aparılan müşahidələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, isti günlərdə tədqiq olunan nadir bitkilərin bəzilərinin yarpaqlarında (Staphylea colchica, Diospyros lotus, Corylus colurna, Alnus subcordata və s.) yanıqlar əmələ gəlir. Bu yanıqlar əvvəlcə yarpağın kənarlarından başlayır və yarpağın ortasına doğru irəliləyir. Sonradan bütün yarpaq ayasını əhatə edir, bundan sonra yarpaq düşür. 2007-ci ilin iyul ayında istiliyin 35-40°C arasında olması ilə əlaqədar yarpaqlarda yanıqların əmələ gəlməsi müşahidə edilmişdir. Tədqiq olunan bitkilərin istiyə davamlılığını öyrənmək üçün Axmatov metodunu [7] əsas götürərək, termos qablarından istifadə edilmişdir (cədvəl 3). Aparılan təcrübələrin nəticəsi olaraq öyrənilən bitkilər yarpaqlarının istiliyə davamlılığına görə 3 qrupa bölünmüşdür.
daha çox davamlı olanlar (54-56°C) – Danaea racemosa (L.) Moench., Buxus colchica Pojark., Buxus hyrcana Pojark., Calligonum bakuense, Calligonum aphyllum, Euonymus velutina, Ficus hyrcana Grossh., Juniperus foetidissima, Punica granatum, Pistacia mutica, Pyracantha coccinea (L.) Roem., Populus hyrcana, Ruscus hyrcanus Woronow., Zelkova carpinifolia (Pall.) C.Koch.; Orta dərəcədə davamlı olanlar (52°C) – Corylus colurna, Cotoneaster saxatilis Pojark., Celtis caucasica, Celtis taurnefortii, Diospyrоs lotus, Gleditsia caspica Desf., Crataegus pontica, Laurocerasus officinalis M.Roem., Padus avium Mill., Parrotia persica, Platanus orientalis, Pyrus boissieriana Buhse., Pyrus grossheimi, Pyrus hyrcana, Pyrus salicifolia, Pterocarya pterocarpa, Quercus castaneifolia C.A.Mey., Quercus araxina, Staphylea colchica; aşağı dərəcədə davamlı olanlar (48-50°C) – Albizia julibrissin, Alnus subcordata, Castanea sativa, Hedera pastuchowii Woronow.. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, öyrənilən bitkilərin yarpaqları 48-56° arasında olan istilikdən zərər görür. Aparılan analizlərin nəticəsindən məlum olmuşdur ki, bitkilərin istiliyə davamlılığı onların bioloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. Bu baxımdanda tədqiq olunan bitkilər ех situ şəraitində istiliyə və quraqlığa qarşı bir-birlərindən fərqli xüsusiyyətlər göstərirlər. Cədvəl 3 İstiliyin tədqiq olunan bitkilərin yarpaqlarına letal təsiri
Yüklə 9,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||