İstanbul ansiklopediSİ
Yüklə 5,06 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hüsnü KINAYLJ
ANSİKLOPEDİSİ 1SNAF, İSTANBUL ISNÂFİ
136. Çuha anbarı mensupları
141. 'çardak eminliği ve Çardak Kolluğu mensub-ları (B.: Çardak Emini cild 7, sayfa 3746; Çardak Kolluğu, cild 7, sayfa 3748)
152. Yaycılar, Okçular, Sapancılar
160. Dolama terzileri (B. Dolama, c. 9, s. 4665)
165. Çömlekçiler 166. Dülbendciler (B.: DUlbend, c. 9,. s. 4811) . 167. Yağlıkçılar
203. Altın dövücüler, müzehhibler, mücellidler, sahhaflar, kâğıdcılar
210. Eski Bedesten Esnafı (B.: Bedestan, c 5, sayfa 2345).
220. Bezciler (B.: Bez, cild 5, sayfa 2726)
223. Abacılar (B.: Aba, Abacılar, cild l, sayfa 1) 224. Kebecller, İhramcüar, Sofcular
243. Mimarlar, dülgerler ve onlara yamak esnaf, pek çok isim.
Aşağıdaki satırlar Evliya Çelebinin anlattığı Esnaf Ordu Alayından birkaç sahnedir : «Cümle alay çavuşları ellerinde çevkân (başı eğri bir değnek) dillerinde virdi Dâvû-dî olduğu halde kiiheylân atlara binip altışar pare yancıklar ve gûnâgûn ziller ile atlarını bezedip kendileri dahi gûnâgûn fâhir kumaşlar giyip Yâ Sübhân sadâsı ile cadde üzerinde dururlar ve askeri alaya teşvik ederler. Evvelâ Tâhirsübaşı yâni Çöplük Sübaşısı her biri pen-çei âfitâb gilmanlar ile atlar üzerinde zırhlara müstağrak olarak geçerler. Bu Çöplük Süba-şısınm alayında bin kadar acemioğlanı cümlesi matruş, başlarında eğri külahlar pür silâh olup ellerinde süpürge ve küreklerle yolları temizleyerek geçerler. «Mezar kazıcılar esnafı cümle 2000 neferdir, pirleri Kardeşi Hâbili katleden KaabiFdir, onun için cümle kanlılara ve bu mezar kazıcılara pir olmuşdur. Alayda pür silâh ellerinde kazma kürek, dillerinde Sübhânallah geçerler, sâlih kimselerdir, sefere memur olurlar, işleri gazada şühedâyı defnetmekdir. «Asesbaşı 500 yeniçeri, Şehirsübaşısı elleri sopalı 200 neferi ile ve Asesi Sânii bi aman (Asesbaşı muavini) da 200 neferi ile geçerler ki bunlar tutma, kapma, vurma, kovma, asma, basma, keydü bend adamlarıdır, merhametsiz adamlardır. «Yankesiciler esnafı 300 nefer «Kara hırsız esnafı 200 nefer «Zenkahbekân esnafı (kadın temin eden muhabbet dellâlları) 200 nefer «Hîzan dilberan esnaf (vücudlarmı satan uygunsuz delikanlılar) 500 nefer, kendi kadir ve kıymetlerini bilmeyüp hâneberduş hîzan ec-lâfdır ki Babullukda, Kumkapuda, Meydancık-da, Kilise ardında, Ta tavlada ve şâir fisik yerlerinde sürü sürü gezip boğazı tokluğuna sayd olunurken Sübaşımn tuzağına düşüb defterli olurlar, ahvallerini tahrir ve tasvirden kalem utanır. Cümlesinin hâs ki pirleri ola «Bu mühmel esnafların cümlesi Subaşı alayında subaşı ile gûnâgûn şakalar iderek geçerler. «Mekkâreci esnafı, bunlar seferli esnafı kiraladıkları hayvanlarla sefere götürürler, hayvanlarının semerlerini çiçekler ve kıymetli kumaşlarla tezyin ederek hayvanların boyunlarına asılı zil ve çıngırak sesleriyle geçerler, seferde lüzumlu esnafdır. «Hamamcılar esnafı, Istanbulun dört kadılık yerinde 150 kadar hamam vardır; hamamcılar zengin, sâlih kimselerdir, pirleri Muhsin bin Osmandır, peştemalını Hazreti Ali huzurunda Selman Pak bağlamışdır, kü-heylan atlara binip alayda pür silâh geçerler. Adamlara arabalar üstünde keçeden hamamlar kurup üstünü müdevver camlar ile tezyin idüp: — Bel a!. Vefa Hayatım!.. Gir ha!. Ha-cıkadın Hamamına hanım!... Gör a!.. Çinili Hamamı sultânım!., diye sîmîn ve nîm üryan dellâkları bağrışarak geçerler. «Hamamcılara yamak dellâk esnafı, cümle 2000 nefer, pirleri Ubeydi Mısrî'dir, peştemalını Selman bağlamışdır. Cümlesi üryan olub ibrişim peştemallı dilberleri kâküllerini perişan ederek ellerinde keseler ve miskli sabunlarla birbirlerine kese sabun sürerek geçerler.
ESNAF, İSTANBUL ESNAFI 5382 —
İSTANBUL, ANSİKLOPEDİSİ — 5333 — ESNAF, İSTANBUL ESNAFI «Hamamcılara yamak natır esnafı, 1000 nefer, pirleri Mensur bin Kasımdır, peştemalı-nı Selman Pak bağlamışdır. Bellerinde peşte-malları üzerine kılıçlarını kuşanıp ayakları baldırları çıplak olup şimşir, abanoz, sadefkâ-rı nalınlarla pür silâh geçerler. «Kasabîar, îstanbulun dört kadılık yerinde 999 dükkân, 1700 nefer. Pirleri hazreti Kassab'dır, peştemalını Peygamberimiz huzurunda Hazreti Ali bağlamışdır. Tahtırevanlar üzerinde kırkar ellişer okka gelir Karaman, Mihaliç, Bursa, Türkmen koyunlarını kırmızı güller ve sarı safranlarla nakşedip ellerinde satırları, terazileri et tartarak hay ve huy ile geçerler. «Kavaflar dikilmiş hazır pabuç, çizme, paşmak, postal, elvan tomak, terlikler satarlar, sattığı malı her kaç kuruşa almış ise altına fiyatını rakam ile yazıp müşteriye satacağı zaman alimallah diye ikna ederler, ama her pabucu beş akçe kâr ile satmaya kanaat etmez bıyığı matruş, gözleri sürmeli insafsız kavimdir ki Açmaz ol besmelesiz dükkânı Aldatır bulsa velî Şeytânı beyiti bunlar hakkında söylenmiştir...» Son derecede renkli, sesli, hareketli olan esnaf ordu alaylarında takım takım esnaf grupları arasında Mehterhane denilen eski Türk bandoları çalardı (B.: Mehterler, Mehterhane). Esnaf Saray Bugünleri Alayları — Tan-zimatdan önceki devirde, bir imparatorluk geleneği olarak, pâdişâh evlâdlannm doğum, pâdişâh oğullarının sünnet ve pâdişâh kızlarının evlenme düğünlerinde üç gün üç gece, yedi gün yedi gece, onbeş gün onbeş gece süren donanmalar ve şehrâyinler yapılır; esnaf loncaları temsil ettikleri esnaf zümresi adına düğün hediyeleri hazırlar, ve îstanbulda büyük bir esnaf alayı tertib edilerek hediyeler bu alayda halka da gösterildikden sonra bir özel memuruna teslim edilirdi. Büyük saray düğünlerinin bir kısmını, zamanının vak'anüvisleri tutdukları vekaayi-nâmelere kaydetmişlerdir bazı düğünler üzerine de, sarayla yahud zamanın sadırâzamı ile yakın mensubiyeti olan şâirler, kalem erbabı tarafından «Sûrnâme» adı verilen risaleler, ki-tabcıklar yazılmışdır (B.: Saray Düğünleri; Sûrnâme; Vilâdetnâme). îstanbulda yapılmış en büyük esnaf saray düğün alaylarından biri, 15 zilkaade 1132 (20 eylül 1720) çarşamba günü başlayan ve onbeş gün onbeş gece devam eden Üçüncü Sultan Ah-medin oğullarının sünnet düğünündeki alaydır; Düğün Ok Meydanında yapılmış, pâdişâhın Süleyman, Mehmed, Mustafa ve Bayazıd adında dört şehzadesi ile Sadırâzam Nevşehirli ibrahim Paganın oğlu Mehmede ve halkdan 5000 fakir çocuk sünnet edilmişdir. Aşağıdaki satırlarını o devrin ünlü şâiri Seyyid Vehbi'nin «Sûrnâmei Hümâyun» adlı eserinden alı-yorus: «Esnaf Alayı düğünün altıncı günü başladı ve istanbul esnafı her gün takım takım alay gösterip günlerce süren büyük bir alay oldu. Bütün istanbul esnafının katıldığı bu alayda her sınıf esnafın kethüdaları, Sûr Emini ve Kapucuîar Kethüdası delâleti ile pâdişâh huzuruna çıkarıldılar. Düğünün altınca günü Çiftçiler, Değirmenciler, Ekmekçiler, Kasabîar, Kebabeılar, Debbağlar, Mumcular, Berberler, Saraçlar, Başçılar ve Yeni Bedestan Esnafı alay gösterdi. «Bütün bu esnafın hepsinin oyuncuları ve çalgıcıları vardı, Kendi sanatlarına âid marifetler gösterdikden başka oynayarak, saz çalarak geçmişlerdi. Meselâ Kasabîar, önlerine boynuzları yaldızlı bir sürü katmış, kuzuların bellerine gümüş hançerli altın kemerler bağlamışlardı. Mumcular bir araba üstünde kukla oynatmışlardı. Yeni Bedestan Esnafı muazzam bir fil sureti yapmışlar, üstüne bir köşk kurmuşlar, içine de güzel bir erkek çocuk oturmuşlardı. Bu filin yanı sıra da, omuzlarında çeşid çeşid. kumaş topları ile Bedestan Del-lâiları yürüyordu. «Âdet olduğu üzere bütün istanbul esnafı topîaşarak birer sünnet hediyesi getirmişdi. «Çiftçiler ve Değirmenciler1: 8 gift Bursa iği altın işlemeli yasdık, l gümüş buhurdan, l gümüş tepsi; «Ekmekçiler: 2 gümüş şamdan, l gümüş tepsi, l gümüş buhurdan, l gümüş gülabdan; «Kasabîar: l gümüş buhurdan, l gümüş gülabdan, l leğen ibrik, l gümüş abdest ibriği, l gümüş tepsi; «Kebabeılar: l gümüş buhurdan, l gümüş gülabdan, 2 gümüş leğen, l gümüş tepsi; «Debbağlar: l gümüş kahve ibriği, 2 gü-rnüş ibrik, 2 gümüş leğen; «Mumcular: Üstünde miskli anberli bir balmumu ile üç okka ağırlığında l gümüş şamdan ve l gümüş fitil makası; «Berberler: l gümüş leğen, l gümüş tepsi, l sırmalı boğça, altın işlemeli l berber peşkiri ; «Saraçlar: l gümüş leğen ibrik, l gümüş gülabdan, l gümüş tepsi, 2 gümüş çiçek (biblo). «Yeni Bedestan Esnafı: Minâkârî bir tahtırevan, üzerinde 13 parça orta büyüklükde zümrüde ve küçük elmaslarla müzeyyen murassa ve musanna bir mücevher kuşak, 2 şişhane fagrûrî kâse, hoşaf tabağı. «Bir gün ara verilerek düğünün sekizinci günü şu esnaf alay gösterdi ve şu hediyeleri getirdiler : «Çadırcılar: Dışı yeşil ve al atlaşdan, içi istanbul dibasından yapılmış, içinde dört aded nakışlı sütun bulunan bir çadır; «Kavaflar: İnci ve zümrüdle bezenmiş bir iki çift çizme, inci işlemeli ve sırmalı çerkes fuarları, l gümüş tepsi. «Bakkallar: 2 gümüş şamdan, l gümüş sini, kıymetli kumaşlar, gümüş çiçekler; «Kavukcular: Toplarla kıymetli kumaşlar; «Yorgancılar: l gümüş leğen, ibrik, l gümüş tepsi, l kapaklı gümüş tas, atlas ve bü-rüncük üzerine işlemeli 4 yorgan; «Eski Bedestan Esnafı: 4 top ağır atma altın telli bürüncük, 3 gümüş sürahi, l gümüş tepsi; «Esirciler: Kıymetli esvablarla giydirilmiş her ikisi de aşırı güzellikde l esir oğlan (Köle), l esir kız (Câriye); «Hallaçlar: Sırmalı nefis bir yasdık. «Düğünün dokuzuncu günü şu esnaf alay gösterdi ve şu hediyeleri getirdi : «Tüccarlar: Toplarla kıymetli kumaşlar; «Kuyumcular: Elmas, yakut ve incilerle bezenmiş l yelpaze, elmaslı ve yakutlu murassa l çalar saat, l gümüş şamdan, l gümüş, tepsi, 2 gümüş kâse, 2 gümüş maşraba, 2 gümüş ibrik, l gümüş buhurdan, l gümüş gülabdan; «Kazzazlar : l mücevher inci takımlı çapraz, l mücevher kuşak, l mücevher sırmalı hazîne kolanı, 5 hazîne dizgini ve şâir hediyeler; «Bezzazlar: işlemeli l boğça, altın işlemeli l top kadife, altın işlemeli l şal, 2 top altın telli kumaş, 4 destan hünkârî, 3 top bez, 3 çekme boyama, 2 top mirzâî bez, l klabdan atlas boğça; «Ağcılar: l gümüş ibrik, leğen, l gümüş maşraba, l ibrik Yemen kahvesi; «Terziler: l gümüş matra, l gümüş şamdan, l gümüş fitil makası, l gümüş kahve ibriği, l gümüş gülabdan, l gümüş buhurdan; «Çakşırcılar: l gümüş gülabdan, l gümüş şamdan, 4 çift gümüş kundura nalçası ve altın nalça çivileri; «Kazancılar: 3 gümüş sini, 3 gümüş maşraba, l gümüş gülabdan, l gümüş buhurdan; «Bezirganlar: 10 top en ağırından Venedik dibası, 10 Floransa atlası, bir kaç en nefis Hind kumaşlan, kıymetli çiçekli şallar, l gümüş hoşaf tası, l gümüş ibrik leğen, 5 aded eski mâden kâse, l sofralık, 10 tabak. «Düğünün onuncu günü şu esnaf alay gösterdi ve şu hediyeleri getirdiler : «Okçular ve Yayalar: îçi dışı nakışlı Usta îbrahimin işi 2 aded kıymetli yay ve gaa-yet nefis oklar; «Balmumcular: Herbiri üç okka ağırlığında 8 aded siyah ve her biri beş okka ağırlığında 4 aded beyaz kâfuru balmumu; «Kâğıdcılar: Kapağı müvecherli l murassa divit ve l murassa yazı takımı, l gümüş kâ~ ğıd makası, 2 deste Semerkand Kâğıdı; «Mısır Çarşısı Esnafı: Yelkenleri açık, bayrakları atlaşdan, tayfaları içinde olan mal yüklü bir kalyonu Ok Meydanına çıkardılar, tayfalar gemiden dışarı çıkarılıp Kalyon Üçüncü Sultan Ahmedin otağı önüne alındı, şehzadeler gemiyi yakından seyrettiler, hediyelerine gelince: 2 gümüş maşraba, 2 gümüş tepsi, l okka Udağacı, 2 büyük kıymetli mevlûd tabağı, buhur, 4 tabak karanfil, pek çok mık-darda hindistan cevizi, sakız, tarçın, safran, misk sabunu, 15 şişe buhur suyu, 6 şişe çiçek suyu, 7 kâse tînimahtum, 3 tabla hurma, 6 tabak ağız miski, 15 tabak badem şekeri, 4 tabak akîde şekeri, 7 aded Kabe Bardağı; «Kılıççılar: Sultan Gûrî'nin kılıçlarından duduburun, balık dişi kabzalı, kuşağı altın işlemeli gaayet kıymetli tarihî bir kılıç; «Bıçakçılar: 4 aded altın yaldızlı tırnak bıçağı, 4 balık dişi kabzalı, altın pervazlı İstan- ESNAF, İSTANBUL ESNAFI — 5334 İSTANBUL ANSİKLÖPEDlSİ — 5835 — ESNAF, İSTANBUL ESNAFI
bul demiri mercan tepeli kalemtraş, 2 kıymetli bıçak; «Kalaycılar: l gümüş buhurdan, l gümüş gülabdan; «Bitpazarı Esnafı: bunların düğünlerde hediye getirmeleri mûtad değildi, ilk defa bu düğünde hediye vermek şerefine nail oldular: l Çift incili çizme, l çift incili filar; «Kürkçüler: 2 tahta vaşak nâfesi, 13 tahta kaakum, 2 samur postu» (Seyyid Vehbi Sûrnâmesi'nin R.E. Koçu tarafından kısaltılmış baskısından). Esnaf Tariklerinde, Loncalarındaki Vakıf Bakır Takımları — İstanbulda yüzyıllar boyunca esnaf tarafından kurulmuş Pütüvvet -Hirfet tariklerinin elinde bağış ve vakıf yolları ile hayli demirbaş eşya, bu arada bilhassa sini, lenger, kazan, tencere, sahan, tava, güğüm, ibrik, sitil, leğen, ibrik, tas, maşraba gibi pek çok bakır mutfak ve sofra takımları bi-rikmişdi. Loncalar kurulduğunda bu bağışlar ve vakıflar devam etmiş, eski tariklerde bakır takımları da loncalara devredilmişdir. Evliya Çelebi Kuyumculardan bahsederken, gençliğinde kuyumculuk zanaatını öğrenmiş olan Kanunî Sultan Süleymanm Kârhâ-nesine (İmalâthanesine, Tarikine) onbin sahan, beşyüz kazan ve tencere ve sair bakır kap kaçak vakfettiğini yazıyor. Ünlü muharririn rakamları mübalâğalı olsa da esnaf zümrelerinden biri adına yapılmış vakıflara güzel bir örnekdir, Fütüvvetnâmelerde tesbit edilmiş esnaf ge-leneklerince, çıraklıkdan kalfalığa peştemal kuşanan bir çırak oğlanın babası, velîsi Tarik mutfağına bir sahan yâhud bir bakır tas, maşraba; ustalığa peştemal kuşanan kalfa da bir sini, tencere vesaire verirdi; bu bakır kapların münasib bir yerine de veren çırağın, kalfanın isimleri ile ustasının adı ve bağış tarihi kazdırılırdı; Esnaf da zümresi tariki mutfağına bakır kap kaçak vakfıdırlar, bu vakıf bakır âvaninin üstüne de vâkıfın adı ve vakıf tarihi kazılırdı. Bizim hurda vatcılar elinde rastladığımız bazı kaplardaki yazılar şunlardır: Bir bakır maşrabada: «Berber ismail bin
Bir sıtılda: «Vakfi Elhac Mustafa El-Üs- küdârî, sene 1094 (1683)» , - Nakışla ve 2 metre çapında büyük sofra sinisinin kenarında: «Saraçlar Kethüdası Ko-cafesli dinmekle mâruf Ömer Ustanın Lonca vakfıdır, sene 1224 (1809)». Yüzü serapa çiçek nakışlı olan bu gaayetle kıymetli bu bakır sini ayrıca yapıcısı olan Mehmed Usta adında bir bakırcı ustasının da adını taşıyordu. Önceleri Tariklerin ve sonra Loncaların elinde toplanmış bu bakır takımları esnafın toplu olarak yapdığı mesire gezilerinde, çırağa peştemal kuşatma veya çırak çıkarma törenlerinde verilen ziyafetlerde kullanıhrd). Büyük saray düğünlerinde de, yüzlerce meydan sofrası kurularak pâdişâh adına halka, esnafa ve askere verilen ziyafetlerde esnafdan emaneten alınır kullanılırdı.. Esnaf Tarikleri - Loncaları tarafından yine düğünlerde halkdan ihtiyâcı olanlara da bir kaç günlüğüne kira ile verilirdi. Çoğu zamanlarının ünlü bakırcı ustalarının imzalarını da taşıyan bu bakır takımları meşrûtiyetin ilânında loncalar kapatılıp dağıtıldığında şunun bunun elinde kaldı. Yerleri müze olacak büyük siniler, kahve güğümleri, aşure kazanları, kebab ve pilâv leğenleri gibi artık kullanılmayan bakır takımları da eritilerek mâdeni bahâsına satılıp mahvoldu. Hüsnü KINAYLJ Esnafın Kıyafeti — Tanzimattan önceki toplum hayatımızda imparatorluk halkı önce müslim ve gayrimüslim müslümanlardan hemen ayırd edilmesi için gayri müslimin kıyafeti serpuşdan pabuca tesbit edünıişdi. imparatorluğun müslüman teb'ası da Askeriye, Mülkiye, ilmiye, ve Esnaf - Avam olarak dört sınıfa ayrılmış, onlar için de serpuşdan ayakkabısına varınca ayrı ayrı kıyafet nizâmı konmuşdu; ve bu nizama yüz yıllar boyunca dikkat edilmiş, riâyet etmeyenlerin takibi için tenbihnâmeler, fermanlar çıkmışdır. Hicrî 1190 (M.: 1776; Abdülhamid I. devri) tarihli nizâmnâmeden: «Uşak, hademe takımı, esnaf ve zanaat erbabı bir zamandan beri devlet ricaline mahsus çeşidli kürkler, çiçekli kaftan ve entariler giymeye başlamışdır. Esnaf ve zanaat erbabı, kazandıkları para süslerine yetmediğinden. işlerinde hîle ve ihtikâr yoluna sapmaktadırlar. Uşak ve hademe makuulesi de para için hiz- metinde bulundukları kimseleri taciz eder olmuşlardır, çoğu bu süs belâsından borca gir-mişdir. Bundan böyle bu makuulelerin samur, kakum, vaşak kürkler, Hind malı çiçekli kumaşlardan entariler giymesi, Hind şalı kuşak kuşanması yasak edilmişdir. Bu makuuleler istanbul şâlîsi, Ankara şalisi, Bursa kutnusu ve Şam alacası kumaşlardan esvab giyecekler ve sardıkları kuşaklar Hama kuşağı olaçakdır». Hicrî 1217 (M. 1803; Selim III. devri) tarihli nizâmnâmeden: «Bir müddetdenberi bir sefahat düşkünlüğü başlamış ve herkes giyim kuşamda haddini tecâvüz etmişdir. Bundan böyle esnafdan ve avamdan olan kimseler kendileri için tesbit edilmiş kumaşlardan gayri kumaşdan esvap yaptırmayaeakdır. Kabzalan mücevherli hançer ve bıçak kullanmayacaklardır. Herkes sınıfının kadimdenberi kıyafeti ne ise p kılık ve kıyâfetde olaçakdır, öyle ki, bir kimsenin esnafdan ve avamdan olduğu kıyafetinden derhal anlaşılacakdır». Bu kıyafet tahdidi 25 şaban 1255 (3 kasım 1839) tarihli Gülhâne Hattı Hümâyunu ile kalkmış, imparatorluğun bütün tebaasının- eşitliği ilân edilirken herkes, askerî ve mülkî üniformalar müstesna, dilediği kılık ve kıyâfetde dolaşmakda serbest olmuşdur. esnaf cemiyetler! dernekler! — Eski esnaf loncalarının kaldırılması ile onların yerine kurulan Esnaf Cemiyetleri hakkında aşağıdaki satırları Kâzım Yorulmaz'ın «Esnaf Kılavuzu» isimli eserinden alıyoruz: «İstanbulda bulunan esnaf kethüdahkİan-nın kaldırılarak, ahval ve muamelâtı şehre-manetinin nezâreti altında olmak üzere esnafın her biri tarafından ayrı ayrı birer cemiyet kurulabileceği 12 şubat 1325 (1909) tarihli talimatname ile kabul edilmiştir. Talimatnameye göre esnaf tarafından kurulmuş olan cemiyetler :
mak gibi idarî, meslekî ve sosyal hizmetlerle görevlendirilmişlerdir. Talimatnamenin kabulünden sonra kethüdaların vazifelerine son verilmiş ve 1341 (M. 1925 yılına kadar 94 esnaf cemiyeti kurulmuş-dur. Bu cemiyetlerin adları ile kuruluş tarihleri ve azaları sayısı aşağıda gösterilmiştir. (Kurucu âza sayısı cemiyetlerin isimleri altında rakamla gösterilmişdir):
Yüklə 5,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|