İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi

Parthia and Persia, s. 461 vd; Wiesehöfer, Antik Pers, özellikle Sasani yazılı belgeleri açısından önemlidir.

16 M.S. VI. Yüzyılın sonunda yazan tarihçi Agathias’a göre, Papak, Ardeşir’in annesi ile evliyken, Sasanus adlı bir askerin yolu bir görev esnasında Papak’ın evine düşer. Papak, bu askerin olağanüstü özelliklere sahip olduğunu fark eder ve eşini bu askerle evlendirir. İşte Ardeşir böylece dünyaya gelir. Agathias, II.27.2-5; Cameron, A., “Agathias on the Sassanians”, Dumbarton Oaks Papers 23, 1969/70, s. 87-88 (bundan sonra Cameron, Agathias olarak kısaltılacaktır); Frye, R.N., “The Political History of Iran under the Sasanians” Cambridge History of Iran III/1, Cambridge, 1983, s. 117-18 (bundan sonra Frye, Political History Iran olarak kısaltılacaktır).

17 Diğer Hind –Avrupa dillerinde de bulunan bu kelime, Yunanca’da aristos olarak karşımıza çıkar ve ‘aristokrat’ olarak günümüzde sıkça kullanılmaktadır.

18 Dodgeon-Lieu Eastern Frontier, s. 65; Frye Political History Iran. Nakşi Rüstem, İran’da Fars eyaletinde Persepolis’in 12 km kuzeybatısında yer almaktadır. Burada Milattan önce binli yıllara kadar geri giden kaya kabartmaları vardır ki bunlar, İran’da Elam, Pers ve Sasani kültürünü yansıtmaktadır. Burada söz konusu olan kitabeler 1936’da Zerdüştlerin Kaabesi olara bilinen bir ateş tapınağının duvarlarında bulunmuştur.

19 Herodotus, Historiai, V.23.

20 Amm. Marc. XVII.5.5.

21 Dodgeon & Lieu, Eastern Frontier, s. 33; Dignas – Winter, Roma and Persia, s. 18-21; Potter, Roman Empire, s. 228-29.

22 Dodgeon & Lieu, Eastern Frontier, s. 34-35.

23 Gordianus’un ölümüne ilişkin tartışmalar için bak. Oost, S.I., “The Death of the Emperor Gordian III”, Classical Philology 53/2, 1958, s. 106-107.

24 Baynes, N.H., “Rome and Armenia in the Fourth Century”, The English Historical Review, XXV/100, 1910, s. 625-43 (Bundan sonra Baynes, Roma and Armenia olarak kısaltılacaktır); Lang, D.M., “Iran, Armenia and Georgia” CHI III/1, Cambridge, 1983, s. 505-536 (bundan sonra Lang, Iran, Armenia, Georgia olarak kısaltılacaktır); Potter, Roman Empire, s. 232-40.

25 Millar, Roman Near East; Potter Roman Empire, s. 259-62.

26 Lactantius, De Mortibus Persecutorum, 5. Roma’nın Hıristiyan tebaasının Valerianus’a düşmanlığının gerisinde, bu imparatorun İran seferine çıkmadan önce 257-60 arasında Roma İmparatorluğu’ndaki Hıristiyanları kovuşturmaya tabi tutması vardır. MacDermot, B.C., “Roman Emperors in the Sassanian Reliefs” The Journal of Roman Studies 44, 1954, s. 76-80 (bundan sonra MacDermot, Roman Emperors olarak kısaltılacaktır).

27 Zosimus, I.50-60; Millar, Roman Near East, s. 172-73; Potter, Roman Empire, s. 270-72.

28 Frye Political History Iran, s. 127-28; Frye, R.N., “The Sassanians” CAH XII, The Crisis of Empire, AD. 193-337, Cambridge, 2005, s. 461-480 (bundan sonra Frye, Sassanians). Şapur’un yerini alan oğlu Hormizd sadece bir yıl iktidarda kalabilmiş ve Narseh’in hükümdarlığına kadar tahta ayrıca Şapur’un diğer oğlu I. Behram ve onun oğlu II. Behram da geçmiştir.

29 Mitchell, S., A History of the Later Roman Empire, Oxford, 2007, s. 45 (bundan sonra Mitchell Later Roman Empire) ; Cameron, A., The Later Roman Empire, Londra, 1993, s. 31 (bundan sonra Cameron, Later Roman Empire); Millar, Roman Near East, s. 176-77.

30 Baynes, Rome and Armenia; Potter, Roman Empire, s. 292-93; Lang, D.M., “Iran, Armenia and Georgia” CHI III/1, Cambridge, 1983, s. 505-536 (bundan sonra Lang, Armenia and Georgia), s. 505 vd.

31 Barnes, T.D., “Imperial Campaigns A.D. 285-311”, Phoenix 30/2, 1976, s. 174-193, 183-186 (bundan sonra Barnes, Imperial Campaigns); Barnes, T.D., The Empire of Diocletian and Constantine, Cambridge, 1982, s. 54-55 (bundan sonra Diocletian and Constantine); Millar, Roman Near East, s. 177-78.

32 Barnes Imperial Campaigns, s. 183-86; Potter, Roman Empire, s. 293.

33 Dodgeon - Lieu Eastern Frontier, s. 131-34; Millar Roman Near East, s. 179; Frye Political History Iran, s. 130-31.

34 Agathias, IV.25.2-5; Cameron Agathias, s. 123-25; Frye, Political History Iran, s. 132.

35 Anonymous Valesianus, 6.35; Chronicon Paschale, s. 512; Frye, Political History Iran, s. 137.

36 Eusebius, VC, IV.56.

37 Çok kesin olmamakla birlikte 272 yılında doğduğu kabul edilen Constantinus, 334 yılı sonrasında İran seferine hazırlanırken altmış yaşını aşmıştı. Bak. PLRE I, s. 223-24 (Fl. Valerius Constantinus 4). Constantinus, Hıristiyanlığı Roma’nın meşru dinleri arasına kattıktan sonra, İran kralı Şapur’a da bir mektup yazarak İran’daki Hıristiyanların da hamiliğine soyunmuş ve Şapur’dan Hıristiyanlara zulmetmemesini istemiştir. Eusebius, VC, IV.8; Barnes, T.D.,.“Constantine and the Christians of Persia” The Journal of Roman Studies LXXV, 1985, s. 130-33 (bundan sonra Barnes, Christians of Persia olarak kısaltılacaktır).

38 Constantius dönemi Sasani Roma ilişkileri için bak. Klein, R., Constantius II und die Christliche Kirche, Darmstadt, 1977, s. 215-38 (bundan sonra Klein, Constantius II olarak kısaltılacaktır) ; Roma ve İran arasındaki Armenia sorunu için a.g.e, s. 166-215.

39 Festus, Brev. 27. Constantius dönemi Roma’nın doğu politikası için ayrıca bak. Seager, R., “Perceptions of Eastern Frontier Policy in Ammianus, Libanius, and Julian” Classical Quarterly 47/1, 1997, s. 253-262 (bundan sonra Seager, Eastern Frontier Policy olarak kısaltılacaktır); Hunt, D., “The Successors of Constantine” CAH 13, The Late Empire, Cambridge, 1998, s. 11-14 (bundan sonra Hunt, Successors olarak kısaltılacaktır).

40 Theodoret, HE, II.26; Lightfoot, C. S., “Facts and Fiction –The Third Siege of Nisibis (AD.350)”, Historia 37, 1988, s.105-125 (bundan sonra Lightfoot, Third Siege olarak kısaltılacaktır); Kaçar, T., “Mezopotamya’da Roma-Sasani Çatışmaları: Nusaybin’in Düşüşü” I. Uluslar arası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Mardin, 2006, s. 129-137 (bundan sonra Kaçar, Nusaybin’in Düşüşü olarak kısaltılacaktır).

41 Herodian, Roman History, III.9.5; Kaya, Septimius Severus, s. 228-35.

42 Lieu, S. N.C., The Emperor Julian, Panegyric and Polemic, Liverpool, 1989, s. 95 (bundan sonra Lieu, Julian olarak kısaltılacaktır). Mesela İbn Batuta, Nusaybin’i çok güzel bir kent olarak tarif etmesine rağmen, başka yazarların Nusaybin hakkında olumsuz izlenimler aktarmalarına da dikkat çekmektedir. Böylesi gezginlerden, Hamdullah Müstavfi, ikliminin soğuk, akrebinin ve sineklerinin bol olduğunu yazmaktadır. İbn Batuta Seyahatnamesi 2000, 337 ve 342 not 11.

43 Theodoret, HE, II.26.

44 Dignas-Winter, Rome and Persia, s. 90; Frye, Roman Empire, s. 467-71. Hunlar bu dönemde Don nehri civarında Alanlar ile mücadele ediyorlardı. Thompson, E.A., The Huns, Oxford, 1999, s. 24-26 (bundan sonra Thompson, Huns olarak kısaltılacaktır).

45 Amm. Marc. XVIII ve XIX’da Sasanilerin Diyarbakır kuşatmasını ve Diyarbakır’ın ele geçirilişini detaylı bir şekilde hikaye etmektedir. Blockley, R.C., “Ammians Marcellinus on the Persian Invasion of AD. 359”, Phoenix 42/3, 1988, s. 244-60 (bundan sonra Blockley, Persian Invasion olarak kısaltılacaktır).

46 Socrates, HE, III.18.3-4; Sozomenus, HE, V.19.17; Baydur, N., İmparator Julianus, İstanbul, 1999, s. 64 (bundan sonra Baydur, Julianus olarak kısaltılacaktır).

47 Amm. Marc. XXII.12.2, XXV.4.26-27; Zosimus, III.12.-29. Ammianus ve Zosimus’un Julianus’un İran seferine ilişkin yaklaşımları için bak. Fornara, C.W., “Julian’s Persian Expedition in Ammianus and Zosimus” Journal of Hellenic Studies CXI, 1991, s. 1-15 (bundan sonra, Fornara, Persian Expedition olarak kısaltılacaktır); Seager Eastern Frontier Policy, s. 262-68.

48 Bu politika Libanius’un mektuplarında vurgulanmaktadır. Dodgeon - Lieu, Eastern Frontier, s.255-61.

49 Potter Roman Empire, s. 517.

50 Eski Al-Medain şehri yakınlarında, modern Selman-ı Pak kentindeki Ctesiphon’dan günümüze kalan bir tek Kisra zafer anıtıdır.

51 Amm. Marc. XXIV.3.10-11, Zosimus, III.19.3-4

52 Amm. Marc. 25.3.15-22, Baydur, Julianus, s. 110-11.

53 Julianus’un ölümü ve Jovianus’un imparator olarak seçimiyle ilgili kaynaklar Dodgeon – Lieu Eastern Frontier, s. 237’de listelenmiştir. Ayrıca bak. PLRE 1, 461. Barnard, L. W., “Athanasius and the Emperor Jovian” Studia Patristica 21 1989, s. 384-389 (bundan sonra Barnard, Jovian olarak kısaltılacaktır).

54 Amm. Marc. XXV.7.5-14; Zos. III.31.1-2; Socrates, HE, III.23.7-8; Malalas XIII, s. 335, 1-336. Dodgeon – Lieu, Eastern Frontier, s. 237; Dignas - Winter, Rome and Persia, s. 131-34.

55 Amm. Marc. XXV.9; Malalas, 13.27; Chronicon Paschale 363.

56 Anlaşma şartları ve ilgili yorumlar için bak. Ammianus Marcellinus, 25.7.1-14; Eutropius, Breviarium, 10.17; Socrates, HE, III.22; Malalas, 13. 336-337; Augustinus, De Civitate Dei, IV.29.

57 Batı literatüründe, geç Antikçağ Roma-İran ilişkileri üzerine, bu çalışmada kullanılan bibliyografyadan çok daha kapsamlısı mevcuttur. Konuya ilişkin çok daha ayrıntılı bir bibliyografya için Dignas & Engelbert 2007, 282-325 ve Dodgeon & Lieu 1994, 403-20’ye bakılabilir. Bu çalışmanın dipnot ve bibliyografyasında kullanılan kısaltmalar şunlardır: HE: Historia Ecclesiastica (Eusebius, Socrates, Sozomenus, Theodorethus gibi kilise tarihçilerinin eserlerinin geleneksel kısaltması), CAH: Cambridge Ancient History; PLRE: The Prosopography of the Later Roman Empire, vol. Ed. By Martidale & Jones. CHI: Cambridge History of Iran. İsimlerin yazılışı üzerine not: Yer isimleri genellikle modern karşılıkları ile yazılmıştır, mesela Antiochea veya Antiokheia yerine sadece Antakya; Roma imparator isimleri Latince formları dikkate alınarak yazılmıştır. Sasani krallarının isimleri üzerine ne Türkçe literatürde ne de batı da bir standart vardır. Ekte sunulan haritanın düzenlenmesindeki yardımlarından dolayı Balıkesir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü’nden Funda Varnacı’ya içten teşekkürlerimi ifade etmek istiyorum.

 Doç. Dr., Manas Kırgızistan-Türkiye Üniversitesi öğretim üyesi ve 2007-2008 yıllarında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde konuk öğretim üyesi.

 Makalemi Kırgızca Kiril alfabesinden Türkçe Latin alfabesine aktaran Manas Üniversitesi doktora öğrencilerinden Kadir Tuğ’a ve bilimsel yönden kontrol ve düzeltmeleri yapan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden Dr. Mehmet Zeren’e teşekkür ederim.

 Bu makalede geçen Çince ifadelerin transkripsiyon yazılışları için, E. Chavannes, Documents Sur Les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, Paris 1903, adlı eserdeki transkripsiyon yazımı benimsenmiş ve bunlar metinde ayrı bir harf “karakter”i ile yazılmıştır.

58 S. E. Yahontov, “Drevneyşie Upominaniya Nazvaniya ‘Kirgiz’ ”, Sovetskaya Etnografiya-1970, Nº 2, s. 110.

59 D. G. Savınov, Narodı Yujnoy Sibiri v Drevnetyurkskuyu Epohu, Leningrad 1984, s. 40; G. E. Grumm Grjımaylo ve L. R. Kızlasov’un yanlış fikrine göre “Tsi-gu (Kie-kou)” etnonimi Runik yazıtlarda “Çik” olarak geçen ifade ile karıştırılmaktadır G. E. Grumm Grjımaylo, Zapadnaya Mongoliya i Urenhayskiy Kray, c. I-II, Leningrad 1926, s. 311; L. R. Kızlasov, Istoriya Tuvı v Srednie Veka, Moskova 1969, s. 651; Y. A. Zuev, “ ‘Termin ‘Kırgızi’ ”, Trudı Institut Istorii Akademia Nauk Kirgiz SSSR., c. IV, Frunze 1958, ss. 172-173; üzerinde durulacak bir diğer mesele de, N. Y. Bıçurın’in “Ki-gu” söylenişinin doğru değil, S. E. Yahontov’un açık oarak ispat ettiği “Tsi-gu” okunuşunun doğru olduğudur; bkz. N. Y. Bıçurın, Sobranie Svedeniy o Narodax Obitavşıv v Sredney Azii v Drevnie Vremena, c. I, Moskva-Leningrad 1950-1953, s. 222; Yahontov, a.g.m., ss. 110-112.

60 Bıçurın, a.g.e., I, ss. 220-221; L. Mau-tsaı, Die Chinesischen Nachrichten Zur Geschichte Der Ost-Türken, Wiesbaden 1968, ss. 1-5.

61 S. G. Klyaştornıy, Drevnetyurkskie Runiçeskie Pamyatniki Kak Istoçnik Po Istorii Sredney Azii, Moskva 1964, ss. 104-105.

62 L. A. Evtyuhova, Arheologiçeskie Pamyatniki Eniseyskih Kırgızov, Abakan 1948, s. 4.

63 V. V. Barthold, Kirgizı Istoriçeskiy Oçerk, Moskva 1963, s. 275-278.

64 S. V. Kıselev, Drevnyaya Istoriya Yujnoy Sibiri, Moskva 1951, s. 561; R. L. Kızlasov, Istoriya Yujnoy Sibiri v Srednie Veka, Moskva 1984, s. 18-19.

65 N. A. Arıstov’un fikrine göre “So” yönetimi Altay’ın kuzey eteğindeki Biy ırmağına Lebed ırmağının döküldüğü yerlerde yerleşmiştir: N. A. Arıstov, “Zametki Ob Etniçeskom Sostave Tiyurkskih Plemen i Narodnostey i Svedenıya Ob Ih Çislennosti”, Civaya Starina-1894, c. III-IV, s. 279; L. Mau-tsaı ve B. Ögel “So” yönetimini Sien-piler’in So adındaki bir boyunun toprağına yerleştiriyorlar; bkz. Mau-tsaı, Die Chinesischen Nachrichten Zur Geschichte Der Ost-Türken, s. 489; B. Ögel, “Doğu Gök Türkleri Hakkında Vesikalar ve Notlar”, TTK. Belleten, c. XXI, Nº 81, s. 99, Ankara 1957.

66 Efsaneye göre, Na-tou-lou chad’ın on oğluna anne tarafındaki boy unvanları verilmiş. Küçük hanımının oğlu A-che-na Na-tou-lou chad (şad) ismini almıştır. Onun halefi Tou, onun oğlu da Tumındır. Runik yazıtlarda ise, Bumın birinci Türk kaganı olarak geçer.

67 N. A. Arıstov, güney Sibirya’da bulunan Lebed (“Kuğu”) ırmağı ile karşılaştırıyor: Arıstov, “Zametki Ob Etniçeskom Sostave Tiyurkskih Plemen i Narodnostey i Svedenıya Ob Ih Çislennosti”, s. 279-280.

68 Savınov, Narodı Yujnoy Sibiri v Drevnetyurkskuyu Epohu, s. 32; L. P. Potapov, Oçerki Po Istorii Altaytsev, Moskva-Leningrad 1953, s.137-138; S. G. Klyaştornıy, “Problemi Ranney Istorii Plemeni Turk (Aşina)”, Materialı i Issledovaniya po Arheologii SSSR., Nº 130, Moskva 1965, s. 281.

69 S. G. Klyaştornıy-D. G. Savınov, “Drevnetyurskie Etnopoliticeskie Obyedinenie i Ih Rol v Etnogeneze Sredney Azii i Kazahstana”, Problemı Etnogeneza i Etniçeskoy Istorii Narodov Sredney Azii i Kazahstana, Moskva 1990, s. 99.

70 Klyaştornıy, “Problemi Ranney Istorii Plemeni Turk (Aşina)”, s. 281.

71 Yuan-yuan adı Tsyuyluhuey tarafından kabul edilen lakap, o, ilk Jou-jen olarak, sonra kuzey Wei imparatoru T’ai-tszu (423-452) tarafından da Yuan-yuan olarak kullanılmaya başlanmıştır; bkz. V. S. Taskın, Materialı Po Istorii Drevnih Koçevıh Narodov Gruppı Dun-hu, Moskva 1984, s. 398.

72 “Türk” terimiyle ilgili geniş olarak bkz. A. N. Kononov, “Opıt Analiza Termina ‘Türk’ ” Sovetskaya Etnografiya-1949, Nº 1, s. 40-47; ayrıca bkz. D. E. Eremeev, “ ‘Tyurk’ Etnonim Iranskogo Proishojdeniya (K Probleme Etnogeneza Drevnih Tyurkov)”, Sovetskaya Etnografiya-1990, Nº 3, s. 126-135.

73 Vostoçnıy Turkestan v Drevnosti i Rannem Srednevekove, Moskva 1992, s. 124-125; S. G. Klyaştornıy-V. A. Lıvşıts, “Sogdiskaya Nadpis Iz Buguta”, Stranı i Narodı Vostoka-1971, c. X, s. 121-446; Vostoçnıy Turkestan Glazami Russkih Puteşestvennikov, Alma-Ata 1988, s. 22-23.

74 L. Mau-tsaı, Kutscha und Seine Bezichungen Zu China Von 2. Jahre v. Bis 6. Jahre n. Chr., Wiesbaden 1969, ss. 490-491.

75 Savınov, Narodı Yujnoy Sibiri v Drevnetyurkskuyu Epohu, s. 33.

76 L. A. Borovkova, Zapad Tsentralnoy Azii Vo II v. Do Naşey Eri VII v. (Istoriko-Geografiçeskiy Obzor Po Drevne Kitayskim Istoçnikam), Moskva 1989, ss. 61-62; Kırgızlar’ın doğu Türkistan’da yerleştikleri fikrini arkeoloji uzmanı Y. S. Hudyakov da desteklemektedir: Y. S. Hudyakov, Kırgızı v Vostoçnom Turkestane Istoçniki Po Srednevekovoy Istorii Kırgızstana i Sopredelnik Oblastey Sredney i Tsntralnoy Azii, Bişkek 1991, s. 110-111; bu meseleyle ilgili biz de kendi fikrimizi söylemiştik; bkz. M. Kocobekov, “Tarıhıy Ulamış, Salttuu Sancıradagı Kırgız Etnogoniyası”, Manas Kırgız-Türk Üniversitesi Koomduk İlimder Curnalı, (Sosyal Bilimler Dergisi), Nº 1, Bişkek 2001.

77 M. V. Kryukov-V. V. Malyavın-M. V. Safronov, Kitayskiy Etnos Na Poroge Srednih Vekov, Moskva 1979, s. 62.

78 “I-ou”, I-ou-lou kelimesinin kısaltılmış şeklidir, bugünkü Hami-Turfan bölgesinin kuzey doğusunda yer almaktadır; bkz. A. G. Malyavkın, Istoriçeskaya Geografiya Tsentralnoy Azii, Moskva 1979, s. 161.

79 Yang-tsi şimdiki Çin’de Karaşar şehridir; bkz. bir önceki dipnotta yer alan eser, s. 165.

80 “Kie-kou” olarak söylenmesi B. Kalgren’e göredir “Yuet-kuet” veya “Kırgız” olarak okunmasını zamanımız sinologları tarafından kabul edilmiştir; ayrıntılı olarak bkz. B. Karlgren, Grammata Serica, Stockholm 1940, s. 226-254; P. Pellıot, Notes Critiques d'Histoire Kalmouke, Paris 1960, ss. 120-125; Yahontov, a.g.m., s. 110 vd.

81 G. Pavlovna Suprunenko, “Nekotorie Istoçniki Po Drevney Istorii Kırgızov”, Istoriya i Kultura Kitaya, Moskva 1974, s. 239.

82 Bıçurın, age., I, ss. 350-351; Pavlovna Suprunenko, aynı yer; Yahontov, a.g.m., s. 110-115; a.mlf., “Slova Hakas v Istoriçeskoy Literature”, Sovetskaya Etnografiya-1992, Nº 2, s. 61-63.

83 L. P. Potapov, Etniçeskiy Sostav i Proishojdenie Altaytsev, Leningrad 1969, s. 148; N. A. Serdobov, Istoriya Formirovaniya Tuvinskoy Natsii, Kızıl 1971, s. 29; Malyavkın, Istoriçeskaya Geografiya Tsentralnoy Azii, s. 84.

84 T. Moldo, “Tarıh, Tüpkü Atalar”, Ala-Too, Nº 9, Bişkek 1990, s. 10-12.

85 S. Zakırov, “Kırgızdar Koldongon Cazuular”, Muras, Nº 1, Bişkek 1992, s. 5.

86 Bıçurın, a.g.e., I, s. 351; A. V. Kyuner, Kitayskie Izvestiya o Narodah Yucnoy Sibiri, Tsentralnoy Azii i Dalnego Vostoka, Moskva 1961, s. 65.

87 A. S.Teplouhov, “Opıt Klassifikatsii Drevnih Metalliçeskih Kultur Minusinskogo Kraya (v Karatkom Izlojenii)”, Materialı Po Etnografii-1929, c. II, Nº 2, s. 50-55; S. V. Kıselev, Drevnyaya Istoriya Yujnoy Sibiri, Moskva 1951, s. 472; P. M. Gryaznov, “Miniatyurı Taştıkskoy Kulturı: Iz Rabot Krasnoyarskoy Ekspeditsii 1968 g.”, Arheologiçeskiy Sbornik Gosudarstvennogo Ermitaja-1971, Nº 13, s. 103; L. R. Kızlasov, Taştıkskaya Epoha v Istorii Hakassko-Minusinskoy Kotlovinı, Moskva 1960, s. 161-162.

88 Y. S. Hudyakov, Ranniy Jeleznıy Vek Yujnoy Sibiri, Metodiçeskie Ukazanıya k Kursu, Arheologiya Sibiri, Novosibirsk 1986, s. 23.

89 aynı yazar, Arheologiya Yujnoy Sibiri, II v. Do n. e. V v. n. e., Novosibirsk 1993, s. 83.

90 aynı yazar, “Kırgızı v Vostoçnom Turkestane”, Istoçniki Po Srednevekovoy Istorii Kırgızstana i Sopredelnik Oblastey Sredney i Tsantralnoy Azii, Bişkek 1991, s. 110.

91 L. N. Gumılev, “Udelno-Lestvicnaya Sistema u Tyurk v. VI-VIII vv.”, Sovetskaya Etnografiya-1959, Nº 3, s. 11-25.

92 “Bökli” kelimesi için bkz. Klyaştornıy, Drevnetyurkskie Runiçeskie Pamyatniki Kak Istoçnik Po Istorii Sredney Azii, s. 23.

93 Çince “To-ba” diye bilinen, kuzey-doğu Çin’deki Sie-yen-pi boyu, veya Çin devleti, Runik metinlerde “Tabgaç”lar olarak olarak geçmektedir; bkz. Klyaştornıy, a.g.e., s. 108; I. L. Duman, “Rasselenie Nekitayskih Plemen Vo Vnutrennih Rayonah Kitaya i Ih Sotsyalnoe Ustroystvo v III-IV vv. N. E.”, Kitay: Istoriya Kultura i Istoriografiya, Moskva 1977, s. 45-47.

94 E. S. Malov, Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti, Moskva-Leningrad 1951, s. 36.

95 H. N. Orkun, Eski Türk Yazıtları, Ankara 19872, s. 31.

96 Pavlovna Suprunenko, “Nekotorie Istoçniki Po Drevney Istorii Kırgızov”, s. 239.

97 Klyaştornıy, Drevnetyurkskie Runiçeskie Pamyatniki Kak Istoçnik Po Istorii Sredney Azii, s. 20.

98 “İda-Eftalitleri”; bkz. Bıçurın, a.g.e., I, s. 179.

99 aynı eser, s. 229.

100 Eftalitler ile ilgili ayrıca bkz. A. Beşam, Çuda Kotorım Bıla Indiya, Moskva 1877.

101 Kidanlar Huan-choui (Şara-Muren) ırmağının güneyinde yaşamışlardır; genel olarak bkz. V. S. Taskın, Materialı Po Istorii Drevnih Koçevıh Narodov Gruppı Dun-hu, Moskva 1984; G. G. Pıkov, Zapadnıe Kidane, Novosibirsk 1989.

102 Runik yazıtlarda “İstemi”, doğu Roma kaynaklarında “Silzabul”, Arabça kaynaklarda “Sincibû”, Çin kaynaklarında da, “Che-te-mi” olarak geçer; genel olarak bkz. Klyaştornıy, Drevnetyurkskie Runiçeskie Pamyatniki Kak Istoçnik Po Istorii Sredney Azii.

103 Y. A. Zuev, “Zapadnotyurkskiy Kaganat”, Istoriya Kazahskoy SSR., c. I, Alma-Ata 1977, s. 325.

104 Akdağ, Çince “Bai-chan”, tam olarak söylenecek olursa “Tien-chan” (= Tanrı dağları) veya Barkul dağı ile Karlıktoo (= Karlıdağ) silsilesi içinde yer alır; E. Chavannes’ın verdiği bilgilere göre burasının “Atsee” Türk toponimi (Türkce yer adı) olan “Aktöv”ün transkripsiyon olarak “Aktoo (= Akdağ)” olduğu açıklığa kavuşmuştur; bkz. Chavannes, a.g.e., s. 115, 310; Ibn hurdâzbıh, Kniga Putey i Stran, (El-Mesâlik v’el-Memâlik), Baku 1986, s. 215.

105 Vizantiyskie Istoriki Deksipl, Evnapiy, Olimpiodor, Malh, Petr, Patritsiy, Menandr, Kandid, Nonna i Feofan Vizantiyes, (Perevedennie s Greçeskogo: S. Destunısom), St. Petersburg 1860, s. 375-376.

106 N. Pıgulevskaya, Suriskie Istoçniki Po Istorii Narodov SSSR., Moskva-Leningrad 1941, s. 76-77.

107 T. Tekin, Orhon Yazıtları, Ankara 1988, s. 9-10.

108 E. Doblhofer, Znaki i Çudesa, Moskva 1963, s. 337.

109 Mau-tsaı, Die Chinesischen Nachrichten Zur Geschichte Der Ost-Türken, s. 47.

110 Ş. Yue, Oçerki Istorii Kitaya s Drevnosti Do “Opiumnıh” Voyn, Moskva 1959, s. 103.

111 Bıçurın, a.g.e.., I, s. 236.

112 Grumm Grjımaylo, a.g.e., II, ss. 236-237.

113 Kratkaya Istoriya Uygurov, Alma-Ata 1991, s. 90; Te-le-Uygur ilişkisi ile ilgili bkz. S. G. Klyaştornıy, Nadpis Uygurskogo Begyu Kagana v Severo-Zapadnoy Mongoli Tsentralnaya Aziya Novıe Pamyatniki Pismennosti i Iskusstva, Moskva 1987, s. 19-39.

114 S. L. Tıhvınskıy, “Kitay v Epohu Razvitogo Feodalizma (Periodı Tan i Sun) i Sosednie Gosudarstva Vostoçnoy Azii”, Kıtay, Yaponiya, Istoriya i Filologiya, Moskva 1961, s. 66-79.

115 N. Y. Bıçurın, Se-li kagan’ı “Hye-li”, N. V. Kyuner de “Sye-li” olarak açıklamışlardır. bkz. Bıçurın, a.g.e., I, s.247; Kyuner, a.g.e., s. 184; “Se-li kagan” veya “Él-qaan/İl-kagan” diye okunması üzerinde de M. Morı ve J. R. Hamılton çalışmışlardır; bkz. A. G. Malyavkın, Tanskie Hroniki o Gosudarstvah Tsentralnoy Azii, Novosibirsk 1989, s. 112; J. R. Hamılton, Les Ouïghours à L’époque Des Cinq Dynasties D’après Les Documents Chinois, Paris 1955, s. 97, 139.

116 S. N. Ahıncanov, Kıpçaki v Istorii Srednevekovogo Kazakstana, Alma-Ata 1989, s. 50-58.

117 Bıçurın, a.g.e., I, s. 35.

118 T’ang-hui-yao kronikinde 688. yılı olarak belirtilmiştir; bkz. Bıçurın, a.g.e., I, s. 254; Kyuner, a.g.e., s. 183-185.

119 Merkezî devletin dış siyasetinin kalıplanması hakkında bkz. V. S. Taskın, “Otnoşeniye Kitaya s Severnımi Sosedyami v Drevnosti”, Problemı Vostokovedenya-1975, Nº 3, s. 149-150; a.mlf., “Harakter Otnoşeniy Mejdu Vanom i Pravitelyami Vladeniy Pri Dinastii Çjou”, Sotsialnaya i Sotsialno-Ekonomiçeskaya Istoriya Kitaya, Moskova 1979, s. 57; V. Ç. Vasılev, Istoriya Drevnosti Vostoçnoy Çasti Sredney Azii Ot X Do XIII vv., St. Petersburg 1857, s. 9.

120 Bıçurın, a.g.e., I, s. 254.

121 Bıçurın, a.g.e., I, s. 339.

122 Ahıncanov, a.g.e., s. 49.

123 Kyuner, a.g.e., s. 185.

124 Bıçurın, a.g.e., I, s. 302; Kratkaya Istoriya Uygurov, s. 90.

125 Ahıncanov, a.g.e., s. 49; Kyuner, a.g.e., s. 185.

126 Kyuner, aynı yer; Cungarya çölü (Damo) ile ilgili bkz. Malyavkın, Istoriçeskaya Geografiya Tsentralnoy Azii, s. 186.

127 Bıçurın, a.g.e., I, s. 255; Kyuner, a.g.e., s. 186.

128 M. Kocоbekov, “Kırgız Mamleketinin VII Kılımdın 30-50 Cıldarındagı Borborduk Aziyadagı Elaralık Mamilelerge Katışı”, Hasanovskie Çteniya, Bişkek 1994, s. 57-58.

129 A. G. Malyavkın, Tanskie Hroniki o Gosudarstvah Tsentralnoy Azii, Novosibirsk 1984, s. 282.

130 A.g.e, s. 153; Se-li kagan Çin esaretine dayanamayıp 634 yılında vefat etmiştir. O dönemdeki Türk geleneği gereği cesedi yakılıp, Ba ırmağının doğu tarafına gömülmüştür; ayrıca bkz. Bıçurın, a.g.e., I, s. 256.

131 Malyavkın, Tanskie Hroniki o Gosudarstvah Tsentralnoy Azii, s. 282.

132 A. G. Malyavkın, Marionetki Iz Roda Aşina Vostoçnıy Turkestan i Srednyaya Aziya, Moskva 1984, s. 13.

133 Malyavkın , a.g.e. s. 138.

134 Kyuner, a.g.e., s. 56; A. Baytur, “Kırgız Elinin Mekenimizdin Birimdigine Koşkon Salımı”, Çcungo Mintszu Guansi Şi Yantszyu, (Izuçenie Istorii Natsionalnıh Otnoşeiy v Kitae), Pekin 1984, s. 315. Bu makaleyi Çince’den tercüme edip faydalanmamı sağlayan Galina Pavlovna Suprunenko’ya teşekkürümü bildiriyorum.

135 Kocobekov, “Kırgız Mamleketinin VII Kılımdın 30-50 Cıldarındagı Borborduk Aziyadagı Elaralık Mamilelerge Katışı”, s. 58.

136 Barthold, a.g.e., s. 20; Kızlasov, Istoriya Yujnoy Sibiri v Srednie Veka, s. 23.

137 Bu kaynağın Chin Tang-chou’daki ilgili bölümü N. Y. Bıçurın tarafından da çevrilmiştir, fakat onun bazı hatalarını A. G. Malyavkın şöyle düzeltmiştir: “… ırmağın batısındaki (yerler) Tou-lou kaganın idaresinde, doğusu ise Tie-li-che kaganın idaresi altında kaldı. Bu tarihten itibaren batı Tou-kiueler iki devlet halinde bölündüler. Tou-lou kagan kendi merkezini Tsou-ho dağının batı tarafına tesis etmişdir, Pouo-ma ve Kie-koular ve daha başka devletler ona itaat etmiştir …”; bkz. Malyavkın, Tanskie Hroniki o Gosudarstvah Tsentralnoy Azii, s. 323; krşz. Bıçurın, age., I, ss. 286-287; toprakların paylaşımında söz konusu olan ırmağın kıyılarının tesbiti hakkında ayrıca bkz. Chavannes, a.g.e., s. 28, n. 4 ve M. Zeren, Çin Kaynaklarına Dayanarak Batı Gök-Türkleri Hakkında Bilgiler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul 2004, s. 43-44.

138 A. Taşağıl, Gök-Türkler, II, (Fetret Devri 630-681), Ankara 1999, s. 45.

139 Türkler’in ve doğudaki diğer göçebe ulusların savaşlarının ve siyasetlerinin tarih boyunca nasıl geliştiği hakkında etraflıca bilgi için bkz. L. N. Gumılev, Drevniye Tyurki, Moskva 1967; a.mlf., Hunnı v Kitaye, Moskva 1973; a.mlf., Geografiya Etnosa v Istoriçeskiy Period, Leningrad 1990; E. I. Kıçanov, Jizn Temuçjina Dumavşego Pokorit Mir, Bişkek 1991; A. S. Yunusov, “Voennoe Delo Tyurok v VII-X vv.”, Voennoe Delo Drevnego i Srednevekogo Naseleniya Severnoy i Tsentralnoy Azii, Novosibirsk 1990, s. 97-105.

140 G. Ramstedt, “Perevod Nadpisi Selensginskogo Kamnya”, Trudı Troisko-Kyahtinskogo Otdele Imperatorskogo Geografiçeskogo Obşestva-1912, c. XV, Nº 1, s. 40.

141 bkz. Raşid ad-Din Sbornik Letopisey, c. I, 2. kitab, Moskva-Leningrad 1952; Radoslovnoe Drevo Tyurkov, Soçinenie Abu’l-Gazi, Hivinskogo Hana, (Perevod i Predislovie G. S. Sablukova), Kazan 1914; göçebelerle ilgili ayrıca aşağıdaki bibliografyaya da bkz. V. V. Radlov, “k Voprosu ob Uygurah, Iz Predisloviya k Izdaniyu Kutadgu-Bilig”, Zapiski Akademii Nauk-1893, c. XXII, Nº 2; V. A. Gordlevskıy, “Çto Takoe ‘Bosıy Volk’ ?”, Izvestiya Akademia Nauk SSSR.-1947, Nº 4; Hudud al-Alam, (translated by V. Mınorsky) London 1937; S. G. Klyaştornıy, “Kıpçaki v Runiçeskih Pamyatnikah”, Turkologica, Leningrad 1986, s.162.

142 Malyavkın, Tanskie Hroniki o Gosudarstvah Tsentralnoy Azii, s. 21, 161.

143 aynı yazar, “Taktika Tanskogo Gosudarstva v Borbe Za Gegomoniyu v Vostoçnoy Çasti Tsentralnoy Azii”, Dalniy Vostok i Sosednie Territorii v Srednie Veka, Novosibirsk 1980, s. 112-113; krşz. S. G. Klyaştornıy-T. I. Sultanov, Kazahstan Letopis Treh Tısyaçeletiy, Alma-Ata 1992, s. 112-124.

144 Kyuner, a.g.e., s. 56; Baytur, a.g.m., s. 315.

145 Malyavkın, Istoriçeskaya Geografiya Tsentralnoy Azii, s. 181.

146 aynı yer.

147 M. B. Borobev, Kitaysko-Çcurçcenskie Diplomatiçeskie Otnoşeniya Tsentralnoy Azii Ve Srednie Veka, Novosibirsk 1990, ss. 64-65; G. F. Saltıkov, “Traditsiya Mehanizm Eye Deystviya i Nekotorıye Eye Osobennosti v Kitae”, Rol Traditsiy v Istorii i Kulture Kitaya, Moskva 1972, ss. 7-15; L. Y. Krol, “Kitay i ‘Varvarı’ v Sisteme Konfutsiananskih Predstavleniy o Vselennoy”, Narodı Azii i Afriki-1978, Nº 6.

148 bkz. Taskın, “Harakter Otnoşeniy Mejdu Vanom i Pravitelyami Vladeniy Pri Dinastii Çjoy”, Sotsialnaya Organizatsiya i Sotsialno-Ekonomiçeskaya Istoriya Kitaya, Moskva 1976, s. 57; I. L. Duman, “Vneşnepolitiçeskie Svyazi Drevnego Kitaya i Istoki Danniçeskoy Sistemı”, Kitay i Sosedi Drevnosti v Srednevekove, Moskva 1970, s. 34; a.mlf., Traditsii Vo Vneşney Politike Kitaya, Rol Traditsiy v Istorii i Kulture Kitaya, Moskva 1972, s. 204.

149 L. P. Potapov, Ötüken’i Tuva’nın güneyine yerleştiriyor: L. P. Potapov, “Novıye Dannıye o Drevnetyurskom”, Sovetskoye Vostokovedeniye-1957, Nº 1, s. 106-117.

150 Bıçurın, age., I, s. 139.

151 Malyavkın, Istoriçeskaya Geografiya Tsentralnoy Azii, s. 104.

152 A.mlf., Taktika Tanskogo Gosudarstva v Borbe Za Gegomoniyu v Vostoçnoy Çasti Tsentralnoy Azii”, s. 112-114.

153 A.g.e., s. 117-123.

154 “şi-bo tsoy açcan”ın Çince’den Kırgızca’ya aktarılması G. Pavlovna Suprunenko tarafından şöyle yapılmışdır: “şi-bo” (= Ispar), “tsoy” (= Kul), “açcan”ın ise şimdiye kadar manâsı açıklanmamış; bkz. G. Pavlovna Suprunenko, “Iz Drevne-Kırgızskoy Onomostiki”, Sovetskaya Turkologiya-1970, Nº 3, s. 79-80.

155 Kyuner, a.g.e., s. 56.

156 Bıçurın, a.g.e., I, s. 354-355; Pavlovna Suprunenko, “Nekotorie Istoçniki Po Drevney Istorii Kırgızov”, s. 240-241.

157 Yang-tchan idari bölgesi 647 yılında teşekkül etmiştir. Buraya Telengutlar, Tokuz-Oguzlar sonra Kırgız ve Kurıkanlar da girmiştir; bkz. Malyavkın, Tanskie Hroniki o Gosudarstvah Tsentralnoy Azii, s. 161.

158 A.g.e., s. 118.

159 Taskın, “Harakter Otnoşeniy Mejdu Vanom i Pravitelyami Vladeniy Pri Dinastii Çjoy”, s. 57.

160 Malyavkın, Istoriçeskaya Geografiya Tsentralnoy Azii, s. 182; Pavlovna Suprunenko, “Nekotorie Istoçniki Po Drevney Istorii Kırgızov”, s. 241.

161 Barthold, a.g.e., s. 22; Kızlasov, Istoriya Yujnoy Sibiri v Srednie Veka, s. 37.

162 Baytur, a.g.m., s. 316.

163 Malyavkın, Tanskie Hroniki o Gosudarstvah Tsentralnoy Azii, s. 20.

164 Kyuner, a.g.e., s. 55.

165 E. I. Kıçanov, “Apparat Upravleniya u Yeniseyskih Kırgızov (Po Kitayskim Svedeniyam)”, Istoçniki Po Srednevekovoy Istorii Kırgıstana i Sopredelnıh Oblastey Sredney Azii i Tsentralnoy Azii, Bişkek 1991, s. 54.

166 Bkz. Drevne Tyurskiy Slovar, Leningrad 1969.

167 Bkz. Taskın, Materialı Po Istorii Drevnih Koçevıh Narodov Gruppı Dun-hu, Moskva 1984; a.mlf., Materialı Po Istorii Koçevıh Narodov v Kitae III-V vv., Moskva 19923; E. V. Larıçev, “Pismennıe Istoçniki o Plemenah Nijnego Amura”, Tsentralnaya Aziya i Sosedniye Territorii v Sredniye Veka, Novosibirsk 1990.

168 P. M. Melıoranskıy, “Ob Orhionskih i Eniseyskih Nadgrobnıh Pamyatnikah”, Jurnal Ministerstva Narodnovo Prosveşeniya-1898, Nº 6, ss. 263-292; a.mlf., “Pamyatnik v Çest Kyul-Tegina”, Zapiski Vostoçnogo Russkogo Arheologiçeskogo Obşestva-1899, c. XII, ss. 1-144; ayrıca bkz. Drevne Tyurskiy Slovar, s. 171, 405.

169 Chavannes, a.g.e., s. 168; Hamılton, a.g.e., s. 139.

170 Barthold, a.g.e., s. 22.

 Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü;

171 Tafsilat için bk. M.Fuat Köprülü, “Cüveynî”, İA, III, s. 249-255; D. Bilgin, “Cüveynî”, DİA VIII, s. 140 vd.

172 Alaaddin Ata Melik Cüveynî/Türk. trc. Mürsel Öztürk/, Târih-i Cihangûşa, Ankara, 1998, (Kültür Bakanlığı Yayını), s. 58 vd (bundan sonra Cüveynî, Tarih-i Cihângûşâ şeklinde kısaltılacaktır).

173 W. Barthold - M. F. Köprülü, İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara, 1977², s. 184.

174 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul 1984², s . 403-650; Aynı yazar., Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul, 1969, s. 399-420.

175 İ. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, Ankara 1956, s. 223-285; aynı yazar., “Selçuklular”, İA