İstiqamətin şifri və adı: tem-040000 Kimya İxtisasın şifri və adı: tem-040009

V Fəsil

5.1. Ekspermental xətaların hesablanması

Xam neftdə xlor ionun və lay suyunda radionuklidlərin aktivlik və qatılğlarının təyini zamanı xətaları hesablayaq.

Məlumdur ki, bütün ekspermental ölçmələr zamanı xətalara yol verilir. Kəmiyyətlərin ölçülməsində yaranan xətaları iki qrupa bölmək olar: sistematik və təsadüfi xətalar.

Sistematik xətalar kəmiyyəti ölçən zaman istifadə olunan ölçü cihazlarının dəqiqliyi ilə əlaqədardır. Buna görə də ölçü apararkən cihazların dəqiqliyi mütləq nəzərə alımalıdır.

Təsadüfi xətalar isə ölçü aparan şəxsin müşahidə qabiliyəti ilə bağlıdır. Bir çox hallarda ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətini tapmaq çətin olur. Məhz buna görə də təcrübədə ölçülən kəmiyyətin orta qiymətini tapmaq lazım gəlir. Bu halda kəmiyyətin orta qiyməti onun həqiqi qiymətindən yol verilən xətanın qiyməti qədər böyük və ya kiçik ola bilər. Başqa sözlə kəmiyyətin orta qiymətinə yol verilən xətanı əlavə etməklə və ya çıxmaqla onun həqiqi ölçüsünə yaxın bir qiymət almaq olar.

Fərz edək ki, kəmiyyətin həqiqi qiyməti x, onun orta qiyməti və ölçmədə yol verilən xəta -dir. Onda kəmiyyətin həqiqi qiyməti intervalında dəyişə bilər. Orta qiyməti tapmaq üçün ölçmələr bir neçə dəfə təkrarlanır.

Ümumiyyətlə ölçülən hər hansı x kəmiyyətini N sayda ölçdükdə aşağıdakı

x₁, x₂, x₃, x₄, x₅.......... ,x_i,........... x_N

təcrübi ölçü ədədləri alına bilər. Bu ölçülmüş ekspermental ədədlərin təcrübi orta qiyməti x_e

kimi hesablanır.

Hər bir ölçmənin mütləq qiyməti belə hesablanır.

Orta mütləq xəta isə aşağıdakı kimidir.

Hər bir ölçmənin nisbi xətası isə,

Orta nisbi xəta ayrı-ayrı ölçmələrinin nisbi xətalarının cəminin saylarına olan nisbətidir.

I-ci ölçünün təcrübi orta qiymətdən kənaraçıxması isə aşağıdakı kimidir.

X kəmiyyətinin ölçmələrinin sayı çox olduqda ( ) bu kəmiyyətin standart kənaraçıxması isə belə hesablanır. Yəni ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti məlum olmadıqda həqiqi qiymət ekspermental orta qiymət kimi qəbul edilir.

Hər hansı u kəmiyyəti kimi hesablanırsa onda u kəmiyyətinin standart kənaraçıxmasının kvadratı aşağıdakı kimi hesablanır.

(1)
Xam neftdə xlor ionunun qatılığının təyinin xətalarının hesablanması

Məlumdur ki, xam neftdə xlor ionunun qatılığı (M_Cl) aşağıdakı ifadə ilə hesablanır. M_Cl kəmiyyətinin mütləq xətasını hesablayarkən, N_Cl kəmiyyətinin,V_Cl kəmiyyətinin və V₁ kəmiyyətinin təyini zamanı yol verilmiş xətaları da nəzərə almaq lazımdır.

(A)
İndi isə , , ayrılıqda hesablayaq. Xlor ionunun qatılığı hesablanan aşağıdakı (2) ifadəsindən istifadə edərək xlor ionunun qatılğı təyin edilərkən yol verilən -ni hesablayaq.



(2)

; ;

İndi isə (A) ifadəsinə əsasən -u hesablayaq.

; ;

Deməli bu xam neft nümunəsində xlor ionunu qatılığı 2,11 mq/l xəta ilə tapılır.