Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш усуллари фани бўйича

 
15. O’ZBEKISTONDA KICHIK BIZNES VA XUSUSIY TADBIRKORLIK 
FAOLIYATINING DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLINISHI. 
15.1 Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning milliy iqtisodiyotda tutgan o’rni hamda 
ijtimoiy–iqtisodiy ahamiyati. 
 
Mamlakat iqtisodiyoti o‘sish sur’atlarini jadallashtirishda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy 
islohotlar orqali aholi ehtiyojlarini qondirish, ularning daromadlarini oshirish masalalarini hal 
etish, farovon yashashini ta’minlash, bandlik, sog‘lom raqobat muhitini yaratish, bozordagi talab 
va taklifga samarali ta’sir ko‘rsatish, ayollar va yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirish maqsadida 
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarini rivojlantirish ustuvor yo‘nalishlardan biridir. 
2018 yil dekabr holati ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatimizda kichik tadbirkorlikning 
YAIMdagi ulushi 59,4 foizni tashkil etdi, 48,9 mingta yangi kichik korxona va mikrofirmalar 
tashkil qilindi. (O‘tgan yilning shu davriga nisbatan 28,2 foiz ko‘p demakdir. Kichik tadbirkorlik 
sub’ektlarining soni (har 1000 aholiga, birlikda) 13,2 birlikni tashkil qildi). 
Iqtisodiyotning rivojlanishi va bozor islohotlarini amalga oshirilishini ta’minlash 
mamlakatimizda kichik biznesni va tadbirkorlikni rivojlantirish darajasiga bog‘liqligi ko‘rinib 
turibdi. Respublikamizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasiga ilg‘or texnologiyalarni 
keng joriy etish, ishbilarmonlarga yanada erkinlik berish maqsadida izchil islohotlar amalga 
oshirilmoqda. Bu borada Prezidentimiz SH.Mirziyoev, “…tadbirkorlar safini kengaytirish, 
jumladan, yuqori texnologiyalar, ilm-fanning eng so‘nggi yutuqlariga asoslangan texnika va 
asbob-uskunalarni mamlakatimizga olib kelish va joriy etish uchun ularga munosib sharoitlar 
yaratish bizning birinchi galdagi vazifamiz bo‘lishi shart. Kerak bo‘lsa, xorijdagi etakchi 
kompaniya va tashkilotlarda tajriba orttirishi, o‘zaro manfaatli hamkorlik qilishi uchun ularga har 
tomonlama imkoniyat tug‘dirib berishimiz lozim”, deb ta’kidlaydilar. 

---

Kichik biznes – bu xususiy sektorga (odatda yuqori boshqaruvga ega) ega bo‘lgan, o‘z 
bozorida dominant bo‘lmagan va mahalliy operatsiyalarni qo‘llab-quvvatlovchi va kam kishi 
ishlaydigan tashkilot. Tadbirkorlar biznesni yaratish, shakllantirish, yuritish, boshqarish va 
rivojlantirishda o‘zlarining yirik ishbilarmon hamkorlaridan o‘ziga xos muammolarga duch 
kelishmoqda. Ko‘p hollarda, agar biznes muvaffaqiyatsiz bo‘lsa, shaxsiy moliya resurslari 
yo‘qoladi. Kichik biznesda katta korporatsiyalardan farqli o‘laroq, xatolar, risklar yoki kutilmagan 
voqealar oqibatlarini yumshatish uchun hech qanday etarli mablag‘ mavjud emas. Ko‘pgina kichik 
biznes sub’ektlari birinchi navbatda tadbirkorlik qarorlarini qabul qilishning ahamiyati va stressini 
kuchaytiradi. Tadbirkorlar, shuningdek, o‘z bizneslarining muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi 
uchun mas’ul hisoblanadilar. Ular odatda boshqarish vazifalari (rejalashtirish, tashkillashtirish va 
nazorat qilish)ni amalga oshirishda mas’uliyat yukini baham ko‘rish uchun direktorlar kengashi 
yo‘q. 
Kichik biznesni boshlash uchun tadbirkor odatda jiddiy biznes riskiga duch 
keladi.Tadqiqotlarga ko‘ra, barcha mustaqil kichik biznesning 25 foizdan 33 foizgacha qismi 
dastlabki ikki yil davomida muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Har 10 biznesning sakkiztasi 10 yil 
ichida tugaydi. Ishbilarmonlik sezilarli bo‘lishidan tashqari, tadbirkorlar katta moliyaviy risklarga 
duch kelishadi, chunki ular odatda biznesdagi barcha moliyaviy resurslarini emas, aksariyatini 
investitsiyalashadi. Ular oilaviy va ijtimoiy xavflarni keltirib chiqaradi, chunki yosh biznesni 
boshlash va ishga tushirish talablari oila va do‘stlarga e’tibor berish uchun kam vaqt qoldiradigan 
60-80 soatlik ish haftasini talab qiladi. Ular, shuningdek, psixologik riskni boshdan kechirishadi. 
YUqori muvaffaqiyatli tadbirkorlardan biri biznesni tadbirkorlik sub’ekti sifatida “tadbirkor 
xavfi” sifatida ishga tushirish hissiyotlarini tavsiflash orqali tadbirkorlikning jiddiy shaxsiy 
tavakkallarini qisqacha sarhisob qiladi. 
Korxona tuzilmalari ko‘plab menejerlar va professional xodimlarning ishdan bo‘shatilishiga 
olib keldi. Boshqa yirik firmalarda ish topishdan ko‘ra, bu shaxslar o‘z bizneslarini boshlash 
uchun o‘zlarining ta’lim, tajriba va ko‘nikmalaridan foydalanadilar. “O‘z-o‘zimga xo‘jayin 
bo‘lish” – ko‘pchilik uchun kuchli motivatsiya hisoblanadi. Ishbilarmonlik darajasidan qat’i nazar, 
ular o‘z qarorlarini qabul qilish, o‘z vaqtlarini belgilash va ular nima qilishlarini va qachon amalga 
oshirilishini belgilashga muhtojdirlar. Aynan shuning uchun ham, bu shaxslarning ishi 
boshqalarning qarorlariga bog‘liq emas. 
SHaxsiy va professional o‘sish. Tadbirkorlikni tashkil etishning qiyinchiliklari shaxsiy 
rivojlanishni o‘z ichiga oladi. Muvaffaqiyatli bo‘lish uchun tadbirkor xavflilik, noaniqlik va stress 
bilan kurashish, turli xil shaxslararo munosabatlarga ega bo‘lishi va cheklangan resurslarga ega 
bo‘lgan biznesni boshqarishi kerak. Ko‘pchilik bu o‘sishni boshdan kechirayotgan tadbirkor 
bo‘lib, biznesni maqsadli, samarali ishlab chiqarishga aylantirish ularning ustuvor yo‘nalishlari 
hisoblanadi. 
Daromad. Ko‘plab tadbirkorlar muvaffaqiyatli biznesning katta daromadlari bilan aldanib 
qolishadi, garchi bu kabi katta muvaffaqiyatga erishish ehtimoli nozik bo‘lsa ham. Boshqalar esa 
biznesga o‘z sarmoyalarini berish bilan shug‘ullanishadi. Ajablanarlisi shundaki, ko‘pgina 
tadbirkorlar biznesni boshlash uchun asosiy motivator sifatida pulni baholamaydilar. Tadqiqotga 
olingan 500 ta tadbirkor, masalan, pul muhimligi bo‘yicha to‘rtinchi pog‘onaga loyiq deb topildi 
(umidsizlik, mustaqillik va hayotni nazorat qilishdan keyin). 
Tadbirkorlikning jiddiy risklari va noaniqligini hisobga olgan holda, shaxsiy xavfsizlik, 
ehtimol tahdid ostida ko‘rinishi mumkin. 
YAngi tashabbuskor uchun muvaffaqiyatli korxona yaratish va rivojlantirish, avvalambor, 
ishni, tashkilotni, odamlarni va ishlab chiqarishni (operatsiyalarni) samarali boshqarish boshqaruv 
tamoyillarini bilish va ularni qo‘llashni, to‘g‘ri qaror qabul qilishni talab qiladi. Eng muhimi, 
biznes aloqalarini boshlash uchun qaror shaxsiy malakani, qobiliyatni talab etadi va kamchiliklarni 
aniq baholashga asoslangan bo‘lishi kerak. Tadbirkorning qarorlari korxonaga bevosita va chuqur 
ta’sir ko‘rsatadi. Tadbirkor foyda olish uchun maqsadi bo‘lishi kerak, chunki rentabellik (o‘zini-
o‘zi bajarish, mustaqillik yoki boshqa motivlar emas) omon qolish uchun juda muhimdir. 
Tadbirkor – samarali rejalashtiruvchi, tashkilotchi, muammoni hal qiluvchi va qaror qabul 

---

qiladigan shaxs bo‘lishi va odamlarni yaxshi boshqarishi kerak. Tadbirkor ikki turdagi 
rejalashtirishni amalga oshiradi. Start-ap rejalashtirish – korxona biznes uchun ochilishidan oldin 
sodir bo‘ladi. Keyinchalik tadbirkor belgilangan biznes uchun strategik va operatsion yo‘nalishni 
ta’minlaydigan doimiy rejalashtirishni amalga oshiradi. 
Korxonaning o‘sishi. O‘sish va daromad olish uchun biznes tuzadigan muvaffaqiyatli 
tadbirkorlar muqarrar ravishda ular ishlayotgan biznes ular yaratganidan juda farq qiladi. 
Kompaniyani kichik do‘kondan murakkab korporatsiyaga ko‘chirish ham tadbirkorning 
vazifasi va boshqaruv uslubida katta o‘zgarishni talab etadi. Korxonani samarali boshqarishga 
erishish uchun tadbirkor endi barcha qarorlarni qabul qila olmaydi va biznesning barcha 
yo‘nalishlarida ishtirok etishni davom ettira olmaydi. Buning o‘rniga, u kompaniyaning umumiy 
taraqqiyotini o‘rganib chiqqach, hokimiyatni vakillikka topshirish orqali xodimlarni boshqarishga 
jalb qilish, bu kishilarga batafsil ma’lumot berish, shaxsiylashtirilgan treninglar o‘tkazish va 
ularning harakatini muvofiqlashtirishga e’tibor qaratish kerak. Bunday holatda, ko‘plab 
tadbirkorlar kompaniyani dastlabki muvaffaqiyatini keltirib chiqaradigan qobiliyatlarni topa 
olmaydilar. Kompaniya bosh direktoridan yangiliklarni talab qiladi. Kichik biznesni 
boshqarayotgan tadbirkorlar mas’uliyat yuki sababli, yuqori darajada stressni boshdan 
kechirishadi. Stress qisman tadbirkorning biznesni boshlashi va uning muvaffaqiyat yoki 
qobiliyatsizligi uchun umumiy hisobdorlik hissi tug‘diradigan xatarlari bilan bog‘liq. 
Tadbirkorlarning umumiy muammosi, ishchilar muammosiga bo‘lgan umidsizlik va 
muvaffaqiyatga erishishning yuqori ehtiyoji ham tadbirkorlarning stressiga olib kelishi mumkin. 
Ba’zi tadbirkorlar o‘zlari uchun asossiz maqsadlar qo‘yib, o‘zlarini juda qiynaydilar va 
umidsizlikka duch kelishadi. 
Tadbirkorlar o‘zlarining bizneslarini bir necha sabablarga ko‘ra sotishga qaror qilishadi. Ular 
kompaniyani tugatish va sotishdan olingan daromadlarni sotish yoki foyda olish uchun boshqa 
kompaniyani ishga tushirish uchun foydalanishlari mumkin. Tadbirkorlar o‘z kompaniyasini 
sotishlari mumkin, chunki pensiya vaqtida etakchilikni amalga oshirish uchun malakali 
huquqbuzarlarning mavjud emasligini tushunadilar. Aksariyat tadbirkorlar o‘z bizneslarini 
savdodan so‘ng davom ettirishni xohlashadi va ko‘pchilik sotib olishning past ko‘rsatkichi haqida 
juda yaxshi bilishadi: Barcha sotib olishlarning yarmidan uchdan ikki qismigacha bo‘lgan 
ko‘rsatkichda korxonalar muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.