Ixtisas: tspx kurs: II fənn: Orfoqrafiya və orfoepiynın əsasları

Müəllim: Şəhla Fətəliyeva FeehlaHYPERLINK "mailto:[e-mail]"@gmail.com

Plan:

• 
  Öz məxrəcinə müvafiq tələffüz edilən kar samitlər
  
• 
  Öz məxrəcinə müvafiq tələffüz edilən cingiltili samitlər
  

X samiti. X samiti aşağıdakı məqamlarda öz məxrəcinə müvafiq tələffüz olunmalıdır.

a) söz başında: xal, xala, xeyli, xəz, xəlvət, xına xurma və s.

b) söz sırasında: ax, qax, çıx, qırx, tox və s.

c) söz ortasında: çuxa, çuxur, yaxa, axın, məxaric və s.

H samiti. H samiti aşağıdakı məqam və şəraitdə öz məxrəcinə müvafiq tələffüz olunur.

a) söz başında: hal, heç, hava, hesab, həb və s.

b) söz ortasında: ahəng, şahid, zehin, möhür, mühəndir, mühit və s.

c) söz sonunda: ah, gah, agah, segah və s.

Söz sonunda samitdən sonra yanaşı gələn h zəifləşir, tələffüz olunmur. Lakin belə sözlərə saitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə, söz qoşulduqda h yarımçıq məxrəcdə tələffüz olunmalıdır.

Ç samiti. Ç samiti aşağıdakı məqam və şəraitdə öz məxrəcinə müvafiq tələffüz olunur;

• 
  Söz başında: çal, çöl, çək, çillə, çadır, çürük və s.
  
• 
  Söz ortasında: açıq, alçaq, alça, qaçaq, açar və s.
  
• 
  Söz sonunda: aç, qaç, üç, biç, qıç və s. Söz ortasında samitlə başlanan hecadan əvvəlki hecanın sonundakı ç samitinin xüsusən sərbəst üslubda, azacıq ş çalarlığında da tələffüz etmək olar: məs: keşmiş (keçmiş), qaşqın (qaçqın) və s.
  

Ş samiti. Ş samiti aşağıdakı şəraitdə öz məxrəcinə uyğun tələffüz olunur:

• 
  Söz başında: şad, şar, şərq, şəhər, şir və s.
  
• 
  Söz ortasında: maşa, maşın, meşə, mişar və s.
  
• 
  Söz sonunda: qardaş, aş, atəş, iş, keçmiş, sərxoş və s.
  

M samiti. M samiti aşağıdakı məqamda və şəraitdə öz məxrəcinə müvafiq , aydın tələffüz olunur.

• 
  Söz başında: maral, mən, moruq, mövzu və s.
  
• 
  Söz ortasında: kömür, hökümət və s.
  
• 
  Saitlər arasında: aman, əmanət, imarət və s.
  
• 
  Samit-sait arasında: alma, kəlmə, damla, əmlak və s.
  
• 
  Söz sonunda: şam, yem, qum, kəm, adam və s.
  
• 
  Söz daxilində qoşa m sərbəst üslubda aşağıdakı kimi tələffüz olunur.
  
• 
  Əgər ikinci m vurğulu heca tərkibindədrisə, tam halda və aydın birinci m isə yarımçıq tələffüz olunmalıdır: müəmma.
  
• 
  Başqa şərait və məqamda söz daxilindəki mm-dən birincisi tam halda, ikincisi m və ondan sonra gələn sait isə ixtisara düşür, tələffüz olunmur.
  
• 
  Söz daxilində m-dən sonra diş-dodaq samitlərindən t,v,n və xüsusən b yanaşı gəldikdə sərbəst üslubda assimilyasiyaya uyğun olaraq m əvəzinə n tələffüz olunmalıdır: sünbə (sümbə), zənbil (zəmbil) bonba (bomba)
  

L samiti. L samiti aşağıdakı məqam və şəraitdə öz məxrəcinə müvafiq tələffüz olunur.

• 
  Söz başında: lay, lək, lil, lığ, lov və s.
  
• 
  Söz ortasında: ala, elə, belə, ilə, qılıq ulu və s.
  
• 
  Saitlə samit arasında: qaldır, aldat, bəlkə, qılçıq dolça
  
• 
  Samitlə sait arasında: anla, dinlə, mənlik və s.
  
• 
  Qoşalaşanda: yolla, tulla, güllə və s.
  
• 
  Söz sonunda: al, gəl, el, bil, ol, qul və s.
  

R samiti. R samiti aşağıdakı məqam və şəraitdə öz məxrəcinə müvafiq tələffüz olunur:

• 
  Söz başında: rast, reys, rəf, ritm, rol və s.
  
• 
  Söz ortasında:
  
• 
  Saitlər arasında: aran, geri, bəri, iri və s.
  
• 
  Saitlə samit arasında: termin, bərk, xırda və s.
  
• 
  Samitlə sait arasında: qatran, sonra və s.
  
• 
  Qoşa sait arasında: cərrah, sərrast, sərraf və s.
  
• 
  Söz sonunda: var, şir, dur, qatar və s.
  

Ğ samiti. Ğ samiti aşağıdakı məqam və şəraitdə öz məxrəcinə müvafiq tələffüz olunur.

• 
  Söz ortasında: lüğət, müğənni
  
• 
  Saitlər arasında: ağac, ağır, və s.
  
• 
  Saitlə samit arasında: ağrı, ağla, nəğmə və s.
  
• 
  Samitlə sait arasında: damğa, çalğı, çovğun və s.
  
• 
  Söz sonunda: ağ, yağ, lağ və s.
  

Söz sonunda kar samitdən əvvəl gələn ğ karlaşmış halda x çalarlığında tələffüz olunmalıdır: baxça (bağça), boxça (boğça).

Y samiti aşağıdakı məqam və şəraitdə öz məxrəcinə müvafiq tələffüz olunur:

• 
  Söz başında: yay, yol, yəhər, yiyə və s.
  
• 
  Söz ortasında:
  
• 
  Saitlər arasında: qaya, ayaq, ayıq və s.
  
• 
  Saitlə samit arasında: aydın, heykəl, dəymiş və s.
  
• 
  Samitlə sait arasında: əşya, lobya, miqyas və s.
  
• 
  Qoşa y olanda: mahiyyət, nəşriyyat və s.
  

J samiti aşağıdakı məqam və şəraitdə öz məxrəcinə müvafiq tələffüz olunur.

• 
  Söz başında: janr, jaket, jilet, jurnal və s.
  
• 
  Söz ortasında: əjdaha, pedaqoji, müjdə və s.
  

•