Ixtisas: tspx kurs: II fənn: Orfoqrafiya və orfoepiynın əsasları

Müəllim: Şəhla Fətəliyeva FeehlaHYPERLINK "mailto:[e-mail]"@gmail.comHYPERLINK "mailto:Feehla

Plan:

• 
  Fonetik prinsip
  
• 
  Morfoloji prinsip
  
• 
  Ənənəvi prinsip
  
• 
  Hər bir sözün müasir ədəbi tələffüz əsasında yazılmasını tələb edən prinsipə
  

fonetik prinsip deyilir. Bu prinsip üçün sözlərin deyilişi əsas meyar hesab olunur, yəni söz deyildiyi kimi yazılır. Məs:

Deyilir: Yazılır:

Ata ata

Qara qara

İki iki

Mən mən

Gəl (mək) gəl (mək)

Tez tez

Azərbaycan dilinin orfoqrafiyasında başlıca prinsip fonetik prinsip hesab olunur. Dilimizdəki sözlərin çox hissəsi bu prinsip əsasında, yəni deyildiyi kimi yazılır.

Azərbaycan dilinin yazısı üçün təkcə fonetik prinsipi göstərmək olmaz. Çünki Ümumxalq Azərbaycan dilində eyni formada tələffüz olunan sözlərdən başqa, onun dialekt və şivələrində çox müxtəlif şəkildə tələffüz olunan sözlər vardır. Məs: atandan sözünü götürək. Bu söz ayrı-ayrı yerlərdə atonnan, atannan formalarında tələffüz olunur. Əgər belə sözlər hər yerin tələffüzünə uyğun yazılsa, onda yazımızda hərc-mərclik, dolaşıqlıq əmələ gələr. Elə buna görə də müxtəlif şəkildə tələffüz olunan sözlərin bu formada yazılmasını müəyyən etmək üçün yazımızda başqa orfoqrafik prinsiplərdən də istifadə olunur.

• 
  Müxtəlif şəkildə tələffüz olunan morfemlərin (sözün mənalı hissələrinin) eyni
  

formada yazılmasını tələb edən prinsip morfoloji prinsip adlanır. Bu prinsip sözün mənalı hissələrinə əsaslanır. Morfoloji prinsipə əsasən, dilin xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq, müxtəlif şəkildə tələffüz olunan kök və şəkilçilər deyildiyi kimi yox, vahid qaydada, yəni bir formada yazılır. Məs:

degil

dəgil

dəyil deyil

dəgül

döyü

döy

Şəkilçilərə aid misallar.

lar

baş dar baş - lar

lar

qar rar qar - lar

Göründüyü kimi deyil sözü bir neçə formada , cəm şəkilçiləri isə lar-lər, dar-dər və s. şəkildə tələffüz edilməsinə baxmayaraq morfoloji prinsip üzrə yazıda həmin sözlərin ancaq deyil variantından və şəkilçilərin ahənginə görə -lar –lər formasından istifadə olunur.

Morfoloji prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bu prinsip müxtəlif morfomlerdə olan səs dəyişmələrinin yazıya keçməsinə yol vermir və vahid qayda yaradır.

• 
  Sözün müasir tələffüzünə əsasən yazılmasını deyil, onun tarixi yazılış
  

formasının saxlanmasını tələb edən prinsip tarixi, yaxud ənənəvi prinsip adlanır. Bu prinsipə əsasən sözün tarixən necə yazıldığı əsas götürülür. Bunun nəticəsidir ki, bəzi sözlər ədəbi dildə tələffüz edildiyi şəkildə yazılmır. Buna görə də həmin sözlərin tələffüzü ilə yazılışı bir-birindən az-çox fərqlənir. Məs: Əlbətdə, hətda deyil, əlbəttə, hətta yazılır.

Bundan başqa, dilimizdəki sonu {q} və {x} səsləri ilə tələffüz edilən çoxhecalı sözlərin q hərfi ilə yazılmasında da ənənəvi prinsip əsas tutulur.

Azərbaycan yazısında ənənəvi prinsipdən az istifadə olunur. Çünki ənənəvi prinsip yazıda bir o qədər də əlverişli deyildir. Bu prinsip ümumiyyətlə, yazını ağırlaşdırır. Lakin buna baxmayaraq, bəzi xalqların yazısı orfoqrafiyanın əsasını ənənəvi prinsip təşkil edir.

•