İxtisasın şifri və adı
Yüklə 1,25 Mb.
|
İdarəetmə mexanizmiƏmək potensialıElmi potensialİnformasiya potensialıTəşkilatı potensialMüəssisənin istehsal potensialı Müəssisənin məhsullarına tələbin səviyyəsi Texniki potensal Təbii-resurs potensialı İnfrastruktur potensialı Mənbə: (42, s. 8) Şəkil 3.1. Müəssisənin istehsal potensialının xarici mühit amilləri ilə əlaqəsi Ölkənin əmək vasitə lə rini (texniki potensialı), əmək predmetlərini (təbii resurs potensialı) və infrastruktur potensialını özündə təsbit edən istehsal vasitələri sistemi ilə qarşılıqlı tə sir X5 və X6 çoxluqları ilə xarakterizə olunur. X5 çoxluğu – istehsala xidmət edən və onun fasiləsizliyini təmin edən zəruri resursların miqdarıdır. X6 – resursların kə mi y yət və keyfiyyət qiymətləndirilməsi və onların istehsalatda istifadə edilməsi barə də im ka nlardır. Ölkənin əmək potensialı sistemi ilə qarşılıqlı təsir X7 və X8 çoxluqları ilə xara k terizə olu nur, burada X7 – əmək resurslarının mövcudluğu və istehsal fəa liy yətində onlardan is ti fadə edilməsi imkanları barədə məlumat verilir. Bura həmçinin, işçi qüv vəsinin tə k rar istehsalı barədə məlumat da daxildir. X8 – çoxluğu istehsal məqsədilə insanın fizi ki, əqli enerjisini sərf etməsi, onun ixtisas səviyyəsi, yaradıcılıq imkanları barədə mə lu matları özünə daxil edir. İstehsal potensialı ilə müəssisənin idarəetmə mexanizmi sisteminin qarşı lıqlı tə si ri X9 və X10 çoxluğu ilə xarakterizə olunur. Onlardan birincisi (X9) istehsal pote nsialı sis te mi qarşısında idarəetmə orqanının qoyduğu məsələnin tərkibini müəy yən edir. Bu mə sələlər istehsal potensialının həm inkişafına, həm də istifadə edilmə sinə aiddirlər. İki ncisi (X10) istehsal potensialı sisteminin qoyulmuş məsələlərə reak si yasını əks et di rir. Buraya bütövlükdə istehsal potensialı sisteminin və onun ayrı-ayrı element lə ri nin vəziyyəti, əvvəlcə verilmiş göstərişlərin yerinə yetirilməsinə nəzarətin nəticə ləri ba rədə məlumatlar daxildir. Hazırkı şəraitdə maşınqayırma müəssisələrinin istehsal potensialının inkişaf etdi rilməsi isiqamətlərin dən biri və başlıcası onların investisiya fəaliyyətidir. Keçən əsrin 90-cı illərindən sonra "Azneftkimyamaş" ASC-yə daxil olan müəssisələrin mali y yə və ziy yətləri ağır olduğundan, yenidənqurma işlərinə çəkilən xərclər aşağı ol muş dur. Be lə ki, bütövlükdə maşın qa yırma sənayesinə 2000-ci ildə 8,04 mln. manat və ya öl kə səna yesinə qoyulan investisiya qoyuluşunun 0,01 faizi, 2005-ci ildə 20,7 mln. man və ya 0,5 fai zi, 2008-ci ildə 51,2 mln. man və ya 1,2 faizi, 2010-cu ildə 20,8 mln. man və ya 0,5 fai zi, 2012-ci ildə isə 225,3 mln. man və ya 3,7 faizi həcmində olmuşdur. Bu da maşın qayırma sənaye sində is teh salın ye ni tələblərlə qu rulması məqsədilə tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün çox azdır. Son dö vr lərdə yeni maşın və avadanlıqların alınması aşağı səviyyədə olmuşdur. Be ləliklə, təhlil gös tərir ki, "Azneftkimyamaş" ASC-də istehsalın texniki cə hət dən ye ni dən qu ru l masına ehtiyac va r dır. İstehsalın yenidən qurulması üçün səhm dar cə mi y yəti müx tə lif investisiya mənbələ rindən istifadə etməlidir. Artıq qeyd olunduğu ki mi, səhmdar cə miyyətin maliyyə vəziy yə tinin yaxşı olma ma sı istehsalın in ki şafını xü susi vəsaitlər hesabına təmin etməyi məh du d laş dırır. Bu na görə də, səhm dar cə miy yətinə daxil olan törəmə müəssisələr kredit vəsait lə ri nin cəlb edilməsinə və səmərəli istifa də sinə çalı ş ma lıdırlar. Lakin indiyə qə dər səhm dar cə miyyət tərə fin dən, əsasən kommersiya əmə li y yat larının maliy yə ləş di rilməsi məq sədilə qı sa mü ddətli kredit lər dən istifadə edilmi şdir. Səhmdar cə mi yətin 01.01.2012-ci ilə tarixinə cəlb etdiyi kreditlər haqqında mə lu matlar aşağıdakı cədvəldə ve ril mişdir: Cədvəl 3.1 Azərneftkimyamaş”ASC-nin 01.01.2014-ci il vəziyyətinə cəlb etdiyi bank kreditləri (man)
Cədvəl 3.1-in məlumatlarından göründüyü kimi, 2014-ci ilin əvvəlinə olan mə lumata görə 2011-ci ildə səhmdar cəmiyyətin tö rə mə müəssisələrində, Bakı neft mə dən zavodu istisna olmaqla, yalnız qı sa müd dətli bank kreditlərindən istifadə olu n mu şdur. İstifadə olunmuş qısa müd dətli kreditlərin məbləği də azdır. Qeyd etmək lazım dır ki, kre dit vəsaitlərin dən istifadə imkan la rı nın məh dudluğu səhmdar cəmiy yətin tö rə mə müəs sisələrinin istehsal potensialının inkişafına mənfi təsir edən amil lər dən bi ridir. Çünki, səhmdar cəmiyyətin aldığı xammal və ma te ralların dəyərini əvvəlcədən ödə di yin dən maliyyə və sait lərinin çatışmaması müəssisələrin istehsal potensialının di gər elementlərinin – yəni yeni mütərəqqi maşın və avadanlıqların əldə edilməsini, iş çilə rin ixtisaslarının artırılması, mükəmməl informasiyanın əldə edilməsi kimi zə ru ri işlərin yerinə yetiril məsini də çətinləşdirir. «İn vestisiya fəaliyyətinin təşviqi üzrə əlavə tədbirlər haqqında» ölkə preziden ti İ.Əliyevin 30 mart 2006-cı il tarixli sərəncamına əsasən «Azərbaycan İnvestisiya Şir kə ti» açıq səhmdar cəmiyyəti yaradılmışdır. Şirkətin fəaliyyə t məq sədini ölkədə qey ri-neft sahələrində fəaliyyət göstə rən səhmdar cəmiy yət lərin və digər kommersiya tə ş kilatlarının nizamnamə kapitalından pay al maqla müddətli inves ti siya qoyuluşla rının həyata keçirilməsi təşkil edir. Azər baycan İnvestisiya Şirkəti investisiya qoydu ğu bi z nes subyektlərinin nizam namə kapitalında üstün iştiraka malik ola bil məz (ma d də 2.3.2). Eyni zamanda, şirkətin biznes subyektlərinin nizamnamə fondunda iştirakı mü ddəti onun ali idarəetmə orqanı tərəfindən müəyyən edilir. İnvestisiya şirkəti, hər-ha nsı biznes subyektində iştirak müddəti bitdikdə, sahib olduğu payını bazar qiymət-lə ri ilə sataraq həmin subyektdə iştirakına xitam verir. Bu baxımdan, hazırda Azər ba ycan İnvestisiya Şirkətinin yaradılması özəl biz nesin inkişafının maliyyələşdiril-məsi üçün əlavə imkanlar yaradır. Xüsusilə, ölkə də fəaliyyət göstərən maşınqayırma müə s sisələrinin fəaliy yətinin genişləndirməsi üçün zəruri vəsaitlərin əldə edilməsində İn ve stisiya Şirkəti mühüm rol oynaya bilər. Qeyd olunduğu kimi, müasir dövrdə maşınqayırma sənayesinin işinin ye ni dən qu rulması və onların istehsal potensialının inkişaf etdirilməsi üçün, ilk növbədə, təş ki lati təd birlərin görül mə si və bu prosesə ma liy yə vəsaitlərinin cəlb edilməsi məqsə də u yğundur. Belə tədbirlər dövlət mülkiyyə tin də olan maşınqayırma müəs si sə lərinin özəlləşdirilməsi prosesində apa rıl ma lı dır. Bütün müəssisə lə rin texniki iqtisadi vəziy yə ti qiymətləndirilməli, onla rın texnoloji uyğunluğu müəy yən olun malı və iki-üç mü ə s si sənin bir müəs si sədə birləşdirilməsi və onların sana si yasının keçirilərək özəl ləş dirilməsi məq sədəuy ğun dur. Fikirmizcə, hökumət dövlət mülkiyyətində olan maşı n qa yırma müəs si sə lərinin restrukturizasiyasını həyata keçirdikdən sonra onların özəl ləşdirilməsi daha məqsədəuyğundur. Restrukturizasiya tədbirlərinin həyata keçirilməsində əsas məqsəd dövlət müəssi sələrinin özəlləşdirilməyə hazırlanması, onların investorlar üçün cəlbediciliyinin ar tı rılması, istehsal olunan məhsulların rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsindən ibarə tdir. Son dövrlərdə bu sahədə dövlət tərəfindən müəyyən işlər görülməkdədir. Belə ki, Əmlak Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən dövlət müəssisələrinin özəlləş di rməqabağı restrukturizasiyası və sağlamlaşdırılması, habelə özəlləşdirilən müəssi sə lərin dəstəklənməsi tədbir ləri nin daha da təkmilləşdirilməsi məqsədilə inkişaf etmiş öl kələrin təcrübələrinin öyrənilməsi, bu sahədə təcrübə mübadiləsinin aparılması və be ynəlxalq qurumlarla əməkdaşlıq sahəsində həyata keçirilən işlər davam etdirilmək də dir. Bu məqsədlə 23 aprel 2009-cu il tarixində Bakı şəhərində Alma ni ya Texniki Əmə kdaşlıq Cəmiyyətinin (GTZ) dəstəyi ilə dövlət müəssisələrinin restrukturiza si ya sında Almaniya təcrübəsi mövzusunda seminar keçirilimişdir. Həyata keçirilən təd bi r də ölkə iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrində mövcud olan müəssisələrin restruk turi zasiyası mexanizmləri və istiqamətləri, bu sahədə görülən tədbirlərlə bağlı Alma ni ya tə c rübəsi ilə əlaqədar layihə rəhbəri və ekspertlər tərəfindən iştirakçılara məlu matlar ve rilmişdir. Qeyd olunanlarla yanaşı, Əmlak Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsi tərə fi n dən müəssisələrin restrukturizasiyası və sağlamlaşdırılması tədbirlərinin hazırla n ması və həyata keçi ril məsinə metodiki və məsləhət yönümlü komək göstərilir. Belə ki, 2008-ci ildə Komitə tərəfindən özəl ləşdirməyə açılmış bir sıra müəssisələrə özəllə ş di rməqabağı restrukturizasiya və sağlam laş dır ma proqramlarının hazırlanması ilə ba ğ lı informasiya və məsləhət yönümlü kömək tədbirləri həyata keçirilmişdir. Fikirmizcə, maşınqayırma müəssisələrində istehsal potensialını inkişaf etdirmək üçün, bu sahəyə investisiya qoyuluşlarını həyata keçirmək məqsədilə, hökumət tərə fi n dən aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədə uyğun olar: - maşınqayırma sənayesini əhatə edəcək investisiya proqramının işlənib ha zı rlanması və həyata keçiril məsi;
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabnetinin 1996-cı il 16 avqust tarixli 111 sa ylı qərarı ilə təsdiq edilmiş «Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən xərxclərin tərkibi haqqında» Əsasnaməyə əsasən əsas fondların amortizasiyası məh-sulun maya dəyərini əmələ gətirən xərclərə aiddir. Müəssisələrdə istehsal olunmuş mə hsulun maya dəyərinə daxil olan amortizasiya məbləği vergi tutulan gəlirdən çıxı-lı raq müəssisənin sərəncamında qalır. Bu da müəyyən müddətdən sonra müəssisənin investisiya qoyuluşunda olduqca mühüm bir maliyyə mənbəyinə çevrilir. Respublikamızın maşınqayırma sənaye müəssisələrində mövcud olan istehsal əsas fond ları nın böyük hissəsi fiziki və mənəvi cəhətdən aşınmış, 20-25 faizi isə ya ra r sız hala düşmüşdür. Bu cür texniki baza müəssisənin rəqabətə davamlı məhsul iste hsal etmək imkanlarını məhdudlaşdırır. Maşınqayırma müəssisələrinin texniki baza sı nın bütünlükdə yeniləşməsi on illərlə zaman tələb edən mürəkkəb işdir. İstehsal əsas fo n dlarının yeniləşməsinin zəruriliyilə tez bir zamanda onun tam yeniləşməsinin qe y ri-mümkünlüyü arasındakı ziddiyyəti, yeniləşmənin xüsusi formalarından istifadə et mə klə qismən aradan qaldırmaq mümkündür. Hazırda müəssisələrin istehsal potensialının inkişaf etdirilməsi onların (müəssi sə lərin) idarə olunmasının təkmilləşdirilməsini tələb edir. Bu məqsədlə, müəssisələr özlə rinin istehsal-təsərrüfat fəaliyyəti qarşısında qo yulan məqsədləri dəqiq müəyyən et məli, uzunmüddətli inkişaf strategiya la rını hazırlamalı (müəssisə üzrə ümumi, mar ke tinq, maliyyə, istehsal strategiyaları), müəssisənin idarə edilməsinin təşki lini və sə mərəli fəaliyyət üçün işçilərin stimullaşdırılması sistemini təkmil ləş dirməli və s. təd bi rləri həyata keçir mə lidir. Eyni zamanda, respublikada uzun müddət dövlət ida rə et mə sisteminin tər kibində fəaliyyət göstərmiş müəssisələrin sərbəst əmtəə is te hsal çı sı na çevrilməsi ilə əlaqədar, onların idarə olunması üçün daha səriştəli, təc rübəli, ha di sə ləri qabaq la maq, yaranmış vəziyyəti düzgün qiy mətləndirmək qabili y yə tinə ma lik, bazar iqtisadiyyatında işlə yə bilən menecer lər tələb olunur. Digər mühüm məsələ idarəetmə aparatının təşkili ilə əlaqədardır. Fikri mizcə, "Azne ft kimyamaş" ASC səhm dar cə miyyət kimi, idarə heyətindən, müşahidə şurasın dan baş qa nəzarət-təftiş ko mi s si yasına da malik olmalıdır. Müasir dövrdə müəssisələrin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin idarə olunma sında mü tərəqqi təcrübədən istifadə olunması zəruridir. Belə ki, müəssisə öz missiyasını də qiq müəyyən etməli, müəssisənin rəhbərliyi öz strategiyasını işlə yib hazırlamalı dır. Ha zırkı dövrdə strateji planlaş dır ma ön plana çıxır və sahib karlıq subyektinin fəa li y yə tini müəyyən edir. Strategiyanın işlənib hazır lanma sında buraxıla biləcək hər hansı bir səhv sonradan müəssisənin fəaliyyətinə ciddi şəkildə ziyan vurur. Pers pektiv üçün iş ləniləcək plan dəqiq olmalı, özünün mötəmərliyi ilə fərqlənməlidir Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin uzunmüddətli təcrübəsindən məlum olur ki, ba zar münasi bət ləri şəraitində sənaye müəssisələrinin istehsal potensialının inkişaf etdi ri lməsinin əsas istiqa mət lə rindən biri də lizinq xidmətlərindən istifadə edərək müəs si sələrə elmi-texniki tərəqqinin son nailiy yət ləri olan maşın və avadanlıqların cəlb edil mə sidir. Bu gün lizinq, demək olar ki, dünyanın bütün ölkələrində investisiya qoyuluşu-nun mühüm mən bələrindən biri sayılır. Lizinq vasitəsilə həyata leçirilən investisiya-la rın illik həcmi artıq 100 mlrd. dolları çoxdan ötmüşdür. ABŞ-ın sənaye sində kapital qo yuluşunun 25-30 faizi, Böyük Brita niyada 20 faizdən çoxu, Fran sada 16-17 faizi, AFR-də 15 faizi lizinq vasitəsilə həyata leçirilir (28, s. 495). Lizinq fəaliyyətinin geniş yayılmasının səbəbi onun digər investisiya növləri ilə mü qayisədə müəyyən üstünlüklərə malik olmasındadır. Onlar aşağıdakılardır: - lizinq əməliyyatları zamanı əmlakın kreditləşməsinin tam həcmdə təmin edilmə si, ödənişlərin müəyyən müddətdən sonra icrası maliyyə gərginliyi yaratmadan əmək vasitələrinin yeniləşməsinə, dəyəri yüksək olan avadanlıqların alınmasına şərait ya radır; - xüsusi vəsaitlərin iştirakı olmadan tam kreditləşdirmə və uyğun olaraq müəy-yən müddətlik vəsaitlərin digər fəaliyyət növlərinə yönəldilməsi; - mövcud güzəştlər hesabına bankın faiz dərəcələrinə əlavə xərclərin ödənil mə məsi və razılaşdırılmış qiymətlər üzrə müqavilənin bağlanması mümkünlüyü; - lizinq ödənişləri istehsal xərclərinə aid edilir və vergiyə cəlb olunan mənfəətin azalmasına səbəb olur; - mənəvi aşanmış maşın və avadanlıqların tez və minimum risklə yeniləri ilə əvəz olunması; - lizinq əmlakı icarədarın balansında nəzərə alındığından, o bu əmlakla əlaqədar vergi ödə mək dən azaddır; - icarə ödənişlərinin vergidən azad olunması hesabına kreditlik qabliyyətinin yü k səldilməsi; - xüsusi və borc vəsaitlərinin mütənasibliyinin müəssisənin maliyyə stabilliyini ri sk altına almaqdan qorunması; - lizinq əmlakı təminat vasitəsi kimi çıxış etdiyindən, kreditlə müqayisədə daha sə rfəlidir. Hazırda respublikamızda bir çox lizinq firmaları fəaliyyət göstərir. Lakin belə fi r malar, əsasən kənd təsərrüfatı üçün zəruri olan texnika və avadanlıqların lizinqi ilə mə şğul olurlar. Inkişaf etmiş ölkələrin bu sahədə olan təcrübələrindən məlum olur ki, ölkədə li zi nq fəaliyyətini formalaşması və inkişafı lizinq bazarının mövcudluğu və onun nə sə viyyədə fəaliyyət göstərməsindən bilavasitə aslıdır. Lizinq bazarının fəaliyyəti isə öl kə də bu sahəyə aid qanun və normativ aktların nə qədər təkmil olunmasından çox as lı dır. Şübhəsizki, bu cür mühüm məsələlərin həlli dövlətin müdaxiləsi olmadan müm kün deyildir. Bütün bunları nəzərə alaraq, Azərbaycanda lizinq bazarının və lizinq xidmətinin formalaşması və inkişafı ilə əlaqədar olaraq, dövlət tərəfindən aşağı dakı tə dbirlərin həyata keçirilməsi məqsədəuyğun olardı:
3.2. Maşınqayırma müəssisələrinin istehsal potensialının inkişafının dövlət tərəfindən stimullaşdırılması İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübələrindən məlum olur ki, ölkədə bazar iqtisadiyyatı şə raitində milli iqtisadiyyatın səmərəli fəaliy yət gös tər mə si üçün iqtisadi is la hat ların apa rılması kifayət deyildir; ölkədə milli iqtisadiyyatın for malaşmasına təsir edən əsas amillərdən biri müasir iqtisadi sistemin tə ləb lərinə ca vab verə bilən istehsal müəssi sə lərinin inkişafına nail olunmasıdır. Müasir dövrdə respub likamızda dövlətin kö məyi olmadan sənaye müəssisələrinin, xüsusilədə uzun müd dət inzibati amirlik sistemində fəa liyyət göstərmiş və keçmiş SSRİ-nin süqutu nəticəsində müəssisələr arasında 1991-ci ilə qədər mövcud olmuş tə mi natlı təchizat və satışa əsaslanan ünvanlı əlaqə lə ri qı rılmış neft maşınqayırma müəs sisələrinin istehsal potensiallarının inkişaf imka n ları olduqca məhduddur. İs teh sal potensialı müəssisənin rəqabət qabiliyyətini müəy yən edən əsas amil oldu ğun dan bazar münasibətləri şəraitində onun inkişafının dövlət tə rə findən tənzimlənməsini prioritet problem kimi ön plana çəkir. Buna görə də, səna ye cə inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə əsaslanaraq, maşınqayırma müəssisə lə rinin tə sərrüfat fəaliyyətinin canlandırılması, o cümlə dən onların istehsal potensia lının in ki şafına dövlət yardı mı proqramı hazır lan ma lı və həyata keçirilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, respublika hökuməti tərəfindən maşınqayırma sahəsinin inkişafı baxı mın dan bəzi tədbirlər həyata keçirilmişdir. Belə ki, Nazirlər Kabinetinin 15 okt yabr 2002-ci il 218 s №-li sərəncamı ilə "Azərbaycan Respub likasında maşınqayır ma sə na yesinin 2002-2005-ci illərdə İnkişaf Proqramı" qə bul olunmuşdur. Bu proq ramda "Azneftkimyamaş" ASC-də avadanlıqların, maşın və mexanizmlərin istehsa lı nın ge ni ş ləndirilməsi, keyfiyyətinin yaxşılaş dı rılması, bu məhsullar üzrə ixrac po te nsia lının artırılması, sahənin elmi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, yeni ne f t-mə dən ava da n lıqlarının işlənilməsi və sınaq nümunələrinin hazırlanması, təcrübə-sınaq mərkəz lərinin yaradılması, beynəlxalq standartların (APİ, İSO - 9001 və s.) geniş tətbiq edil məsi, fərdi layihələr əsasında maşınqayırma müəssisələrinin yeni dən qu ru l ması, iste h sa latın strukturunun təkmilləşdirilməsi, qeyri-perspektiv isteh sal güc lərinin konve rsi yası, maşınqayırma sahəsində mütəxəssislərin hazırlanması istiqa mə tində təd bir lə rin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Qeyd etmək lazı m dır ki, qarşıya qoyulan is tiqamətlərdə mühüm addımlar atılsa da, ciddi nəticələrin əldə edilməsinə nail olun ma mışdır. Belə ki, "Azneftkimyamaş" ASC-nin İnkişaf Pro q ra mında aşağıdakı mə q sədlərə nail olun ması nəzərdə tutulmuşdur: - maşınqayırma sahəsinin inkişaf etdirilməsi; - rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalının təmin edilməsi; - maşınqayırma sənayesi məhsullarına olan daxili tələbatın ödənilməsinə nail olunması; - ölkənin ixrac potensialının artırılması; - maşınqayırma sənayesinin inkişafı əsasında digər istehsal və xidmət sahə lə ri nin inkişaf etdirilməsi; - yeni iş yerlərinin açılması və əmək ehtiyatlarından səmərəli istifədə edilməsi üçün əlverişlı şəraitin yaradılması. Bu tədbirlərin reallaşdırılması üçün adı çəkilən proqramda aşağıdakı maliyyə mə n bələri nəzərdə tutulmuşdur: - daxili və xarici investisiyalar, o cümlədən qrant yardımları; - müəssisələrin müqavilə əsasında idərəetməyə verilməsi yolu ilə investisi ya ların cəlb edilməsi; - müəssisələrin investisiya proqramları və s. yolla özəl ləş di ril məsi; - məqsədli layihələrin həyata keçirilməsi; - müəssisələrin dirçəldilməsi üçün qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş döv lət kö məyi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qeyd edilən məqsədlərə proqramda nəzərdə tu tu lmuş tədbir lə rin həyata keçirilməsi ilə nail olmaq mümkün olmamışdır. Fikrimizcə, qeyd olunan proqramdan əlavə olaraq "Azneftkimyamaş" ASC-nin ye ni inkişaf proqram ı hazırlanmalı və real laşdırıl ma lı dır. Bu proqram maşın qa yır ma müə ssi sələrinin kompleks ye ni dən qurulmasını təmin etməli və onun isteh sal - təsər rü fat fəaliyyətinin bütün tə rəflərinin keyfiy yət cə yaxşılaşdırılmasına istiqamətlənməli dir. Bu proqramın əsasını səhmdar cəmiyyətdə istehsalın yenidənqurulmasını, yeni ava danlıqların alınmasını, kadrların ixtisas səviyyəsinin artırılmasını, satış bazarla rı nın müəyyən olunmasını əhatə edən investisiya layihəsi təşkil etməlidir. Qeyd edi lən pro q ramların maliyyələş diril məsi müxtəlif mənbələr dən istifadə olunmaqla həyata ke çirilə bilər. Hal-hazırkı şəraitdə maşınqayırma müəssisələrinin müasir texnika və texnologi ya əsasında modernləşdirilməsi üçün dövlət büdcəsindən ucuz kreditlərin verilməsi va ci bdir. Son illər də bu istiqamətdə müəyyən işlər görülmüşdür. Belə ki, 2003-cü ildə dö vlət büdcəsindən sahibkarlara 10,7 mln. manat kredit verilmişdisə, 2012-ci ildə hə min rəqəm 10 dəfə artmış və 218 mln. manata bərabər olmuşdur; gələcəkdə də bu qə bi ldən olan kreditin məbləğinin artırılması nəzərdə tutulur. Lakin, maşınqayırma müə s sisələrinə o cümlədən, "Azneftkimyamaş" ASC-nin törəmə müəssisələrinə belə kre ditlər verilməyib. Müasir dövrdə maşınqyırma müəssisələrinin və onların istehsal potensialının in ki şafına ciddi şəkildə təsir göstərən amillər dən biri də dövlət tərəfindən həyata keçi ri lən valyuta siyasətidir. 1994-cü il sentyabrın 20-də imzalanmış «Əsrin müqaviləsi» rea llaşmağa başladıqdan sonra respubilkamıza külli miqdarda xarici valyuta daxil ol ma qdadır. Bunun nəticəsində son illərdə respubilkamızda milli valyutanın möh kəm lə nməsi prosesi baş verir. Məlumdur ki, milli valyutanın möhkəmlənməsi id xa lın sti mu l laşmasına, ixracın məhdudlaşmasına və bütövlükdə isə ölkədə istehsal olunan mə hsulların rəqabət qabliyyətinin zəifləməsinə səbəb olur. Buna görə də neftdən da xil olan xarici valyuta vəsaitlərinin neft fondunda saxlanması hesabına milli valyuta mö h kəmlənməsinin qarşısını almaqla yanaşı maşınqayırma müəssisələrinin istehsal po tensialını artırmaq və inkişaf etdirmək üçün aşağıdakı tədbirlərin də həyata keçi ril məsi məqsədəuyğundur: - neft gəlirlərindən maşınqayırma müəssisələrinin o cümlədən, "Azneftkimya-maş" ASC-nin törəmə müəssisələrinin bərpası və onlarla kooperasiya əlaqələrinə gi rə cək yeni müəssisələrin yaradılması üçün istifadə edilməsi. Bu zaman dövlət yerli ma şınqayırma müəssisələrinin inkişafı üçün ucuz kreditlər verə və ya yeni müəs sisə lərin yara dıl ma sın da iştirak edə bilər; - maşınqayırma müəssisələrində o cümlədən, "Azneftkimyamaş" ASC-nin törə-mə müəssisələrində vergi yükünün azaldılması. Son illərdə respublikada bu istiqa-mə tdə tədbirlər həyata keçirilir. Belə ki, vergilərin bəzilərinin dərəcləri azaldılmış, o cü m lədən müəssisə və təşkilatlarda ƏDV-nin dərəcəsi 28 faizdən 18 faizə, mənfəət vergi dərəcəsi 35 faiz dən 20 faizə endirilmişdir. Lakin bu cür ciddi dəyişikliyə bax ma yaraq bir çox ölkələrlə müqayisədə respublikamızda vergi dərəcələri hələdə yük səkdir. İstehsal potensialının inkişafının dövlət tərəfindən dəstəklənməsi formalarından biri yerli maşınqayırma müəssisələrinə gizli və ya açıq şəkildə subsidiyaların veril-mə sidir. Müasir dövrdə ölkə iqtisadiyyatında birbaşa subsi di yadan çox gizli şəkildə su bsidiya üstünlük təşkil edir. Gizli şəkildə subsi diya lara elektrik enerjisinin, qazın, kommunal xidmətlərin (məsələn su təhcizatının) və nəqliyyatın aşağı qiymət və tarif-ləri ilə müəyyən olunur. Təhlil göstərir ki, həm son dövrlərdə respub li ka da enerjinin, qazın, suyun və s. qiymətlərinin artırılması istiqa mətində tədbirlər gö rü lür və həm də ene rjinin, qazın, kommunal xidmətlərin təminatın keyfiyyəti baxımın dan lazımı səvi y yədə deyildir. Bununla əlaqədar olaraq, bu resursların qiymətlərinin tədricən artı rıl ması ilə yanaşı təminatın keyfiyyə tinin yüksəldilməsinə, elektrik enerjisi və qaz, ko m munal və nəqliyyat xidməti gös tərən təsərrüfat subyektlərinin məsuliy yət lə rinin ar tı rılmasına yönəldilmiş tədbirlərin həyata keçirilməsi vacibdir. Çünki bə zən elektrik ene rjisi və qazın verilməsində baş verən fasilələr emal sənayesi müəs sisələrində müə y yən itkilərlə müşaiyət olunur. Bütün bunlar müəssisələrin istehsal potensialının inki şa fına mənfi təsir göstərir. Çünki, adları çəkilən resursların hamsı istehsal poten sia lı nın tər kib elementləridir. Məlum olduğu kimi, "Azneftkimyamaş" ASC-nin törəmə səhmdar cəmiyyətlə ri nin özəlləşdirilməsi onların istehsal ptensialının formalaşması və inkişafı üçün geniş im kanlar yarada bilər. Hazırda isə həmin müəssisələrdə səhmlərin tam nəzarət paketi hökümətin sərəncamında qalmaqdadır. Bu isə səhmdar cəmiyyətin maliyyə vəsait lə rinə mövcud tələbatını öz maliyyə imkanları daxilində deyil, kənardan kredit şəklində cə lb edilmiş maliyyə vəsaitləri hesabına həll etməyə yönəldir. Lakin, törəmə müə s si sələrin investisiya cazibədarlığının zəif olması, bank və digər kredit təşkilatları tərə fi ndən verilən kreditlərin faiz dərəcələrinin yüksək olması səbəbindən bu təlabat tam və səmərəli formada ödənilmir. Bu, da, nəticədə maşınqayırma müəssisələrinin iste h sal potensialının inkişafının zəifləməsinə səbəb olur. Fikirimizcə bu baxımdan səhm pa ketində özəl investorların payı təmin edilməlidir. Şəkil 3.1-dən məlum olduğu kimi, müəssisələrin istehsal potensialının artmasına təsir göstərən amillərdən biri də həmin müəssisənin istehsal etdiyi məhsula tələbatın səviyyəsidir. Ba zar münasibətləri şəraitində istehsal olunmuş məhsulların reallaşma imkanı digər şə rtlərlə yanaşı daxili bazarlarda rəqabət mühitindən aslıdır. Daxili ba zarda rəqabət mü hitinin formalaşması cəmiyyətin maddi və mənəvi nemətlərlə səmə rə li şəkildə tə mi natına və iqtisadi resursların cəmiyyət üçün zəruri məhsulların isteh sa lına istiqamə t lənməsinə gətirib çıxarır. Təkmil rəqabətli mühit resursların səmərəli yerləşməsi nə, onlardan optimal istifadəyə, işgüzar fəallığının inkişaf etməsi üçün iste hsal amil lə rinin sərbəst hərəkətinə zəmin yaradır. Rəqabətli şərait cə miyyətin rifah sə vi y yəsinin maksimumlaşdırmağa imkan verən bazarın hal dır. Bu na görə də rəqa bətli şəraitdə formalaşan məhsulun qiyməti firmaların fəaliy yə tinin dö v lət tərəfindən tənzimlənməsi zamanı meyar kimi götürülür. Yəni inhisar hö km ran lı ğına malik fir manın dövlət tərəfindən tənzimlənməsi zamanı əsas kimi götü rülən me yar rəqabətli şəraitdə fəaliyyət göstərən firmaların vəziyyətinə əsaslanma lı dır. Rəqabət siyasətinin aktiv rolunu düzgün qiymətləndirməmək təsərrüfat sub yekt lərinin stimullar sisteminin nəinki pozulmasına, həm də ayrı-ayrı sahələrin və bü tö v lü kdə iqtisadiyyatın inkişafının ləngiməsinə səbəb ola bilər. Bu baxımdan rə qabət si ya sətinin əsas vəzifəsi məhdud iqtisadi resurslardan istifadənin ən yük sək səmərə li liyini təmin etmək məqsədilə əmtəə və xidmətlər bazarında rəqabət me xa niz mi nin ya ra dılması və qorunmasıdır. Daxili bazarda rəqabətin artması inno va siya nın tətbiqinin ak tivləşməsinə, yeni xidmətlərin təklifinin artmasına, ənə nəvi xid mət lərinin keyfiyyə tinin artmasına, yeni biznes növlərinin əmələ gəl məsinə səbəb olur. Məhsula tələbin artırılması üçün hökumət tərəfindən hüquqi bazanın təkmilləş-dirilməsi, qanunvericilikdə qeyri-müəyyənliyin azaldılması, istehsal edilən məhsul və xidmətlərin müstəqil testləşdirilməsi və sertifikatlaşdırılmasının dəstəklənməsi, döv-lət sifrişləri əsasında əldə olunan yerli məhsul və xidmətlərin keyfiyyətinə nəzarəti həyata keçirilməsi sahəsində tədbirləri həyata keçirilməlidir. Qeyd olunduğu kimi, müasir şəraitdə sənaye müəssisələrinin istehsal potensialı nın inkişafı və ondan səmərəli istifadə əsasında rəqabətqabliyyətliyinin artırılması müə s sisələrin idarə edilməsindən bilavasitə aslıdır. Bazar iqtisadiyyatına keçid müəs-sisələrin və digər sahə strukturlarında mülkiyyət formaları nisbətinin dəyişməsinə sə bəb olmuşdur. Bu isə - məzmunda baş vermiş dəyişiklik - idarəetmənin yeni təşkili fo r malarının yaradılmasını zəruri edir. Müasir dövrdə müəssisələrin təşkilati-hüquqi növlərindən asılı olaraq müxtəlif ida rəetmə formalarından istifadə edilir. Belə idarəetmə formalarından biri «korporativ idarəetmə»dir. Korporativ idarəetmə müəssisənin fəaliyyətində maraqlı olan subyektlər arasın-da kı təşkilati-iqtisadi, hüquqi və idarəetmə münasibətləri sistemini əks etdirir. Belə mü na si bət lər sisteminin inkişafı müəssisənin sahibləri və onun fəaliy yətində maraqlı tə rəflərin mənafelərinin nəzərə alınması səviyyəsin dən asılı olur. Məlumdur ki, «Azərbaycan Respublikasında dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi nin ikinci Dövlət Proqrammı»na uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının Prezi den tinin 22 mart 2001-ci il 649 №-li sərəncamına əsasən «Azneftkimyamaş» Dövlət Şir kə ti ləğv olunmuş və şirkətə daxil olan müəssisələrin bazasında səhmləri dövlətə mə x sus olan «Azneftkimyamaş» Açıq tipli Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmışdır. Onuda qeyd etmək lazımdır ki, səhmdar cəmiyyətinin idarə edilməsinin qəbul olu n muş modelinin səmərəliliyi yalnız onun səhmdarların gəlirlərinə yox, həm də bu cə miyyətin fəaliyyəti ilə əlaqəli olan geniş dairənin maraqlarına təsir göstərir. Buna görə də korporativ idarəetmə standartlarının vəziyyəti heç də ayrı-ayrı şirkətlərin da xili işi deyil, həm də ölkədə investisiya mühitinə təsir göstərən mühüm amil hesab olu nur. Müasir qlobollaşma şəraitində korporativ idarəetmə metodları nəinki ölkə da xilindəki, həm də xarici ölkələrdə olan bütün maraqlı şəxslər üçün inandırıcı, aydın və anlaşılan olmalıdır. Məlum olduğu kimi, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf təşkilatının (İƏİT) üzvü olan ölkələr tərəfindən 1999-cu ildə korporativ idarəetmənin prinsipləri işlənmişdir. (20. s.8-9) Həmin prinsiplər İƏİT-nin üzvü olan və olmayan ölkələrin hökumətlərinə korporativ idarəetmənin hüquqi, institusional və tənzimləyici strukturunun qiymətlən-dirilməsi və təkmilləşdirilməsi işində yardım göstərilməsinə yönəldilmiş standart və qaydaların (əsasların) model toplusu respublikamızda korporativ idarəemə modelinin və korporativ davranış məcəlləsinin işlənilməsi zamanı əsas kimi götürülməlidir. Son bir neçə il ərzində Azərbaycanda korporativ idarəetmənin təşkilati və tənzi m ləyici əsaslarının ayrı-ayrı istiqamətlərinin təkmilləşdirilməsi sahəsində müəyyən tə rəqqi müşahidə olunur və uyğun qanunverici baza yaradılmışdır. Mülkü Məcəllə, in vestisiya fəaliyyəti, xarici investisiyaların müdafiəsi, investisiya fondları, qiymətli ka ğızlar bazarında investisiyaların müdafiəsi haqqında qanunlar qəbul olunmuşdur. Bir sıra ölkələrlə investisiyaların qarşılıqlı müdafiə və dəstəklənməsinə dair razılaş-malar imzalanmışdır. Bu qanunverici sənədlərdə səhmdarların əsas hüquqları, səhm-dar cəmiyyətinin idarəetmə orqanlarının prinsip və qaydaları, qiymətli kağızların emi s siyası və emissiya qiymətli kağızlar bazarının yaradılması və iştirakçıların fəa li yyətinə dair müddəalar öz əksini tapmışdır. Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycanda tətbiq olunan korporativ idarəetmə sta n dartları yerli və xarici investorların geniş dairələrinin etimadını qazanması üçün bir çox işlər görməlidir. Azərbaycan Respublikasına investisiyaların cəlb edilməsini və korporativ idarəetməni tənzimləyən universal və səlis hüquqi məkanın yaradılması istiqamətində görülən işlər davam etdirilməlidir. Direktorlar şurası və menecmentin fəaliyyəti barədə informasiyanın səhmdarlar və kreditorlar qarşısında açıqlanması və hesabatvermə sisteminin islahatı günün əsas tələblərindəndir. Ümumi qəbul edilmiş korporativ idarəetmə təcrübəsinə uyğun yeni idarəetmə mexanizmləri yaradılmalı, müəssisələrin idarəetmə orqanlarının fəaliyyəti təkmilləşdirilməli, müəssisələrin əmlak və səhmlərin bazar dəyərlərinin qiymətlən-dirmə mexanizmləri tətbiq olunmalı, razılaşmaların iri və maraq doğuran olması üçün şəffaf və səlis meyarları müəyyən olunmalıdır. Korporativ idarəetmənin keyfiyyətini artırmaq baxımından inkişaf etmiş ölkə-lərdə olduğu kimi respublikamızda da korporativ davranış məcəlləsinin yaradılması əsas məsələlərdən biridir. Belə məcəllə 2002-ci ildə Rusiya Federasiyasında təsdiq edilərək qüvvəyə minmişdir. Korporativ davranış məcəlləsi korporativ prosesdə iştirak edən tərəflərin maraq la rının balansını və şirkətlərin fəaliyyətində yüksək etik standartlara riayət edilməsini təmin edə bilər. Respublikamızda maşınqayırma müəssisələrinin texnoloji cə hət dən yenidən qu ru l ma sı ciddi çətinliklərlə əla qə dardır. Buna görə də hökumət ilk növbədə, maşınqa yı rma müəssisələrinin texnoloji cəhətdən yenidən qurul ma sına köməklik göstərməli dir. Hal-hazırkı şəraitdə neft avadanlıqlarının istehsalı üzrə ixtisaslaşmış maşınqayı r ma müəssisələrinin inkişafına mənfi təsir göstərən əsas amillərdən biri də müasir tex no logiyaların əldə edilməsi ilə əlaqədar olaraq yaranan çətinliklərdir. Xüsusi tex no lo gi yaların idxalı üzrə patentlərdən istifadəyə görə komission haqlarının ödənişi sənaye mə hsularının qiymətlərinin qalxması ilə müşahidə olunur ki, bu da yerli maşınqa yı r ma müəssisələrini narahat etməyə bilməz. Fikrimizcə hökumət, maşınqayırma müəs si sələrinin texnoloji cəhətdən yenidənqurulması üçün xarici tex no lo giyalara lise n zi ya ların alınmasına üstünlük veril mə li dir. Bu zaman hökumətin maşınqayırma sənayesi sahəsində fəaliyyət göstərən yerli sahibkarlara həm maliyyə, həm də infor ma siya köməyi göstərməsi va cibdir. Əvvəldə də qeyd olunduğu kimi, innovasiya fəaliyyəti maşınqayırma müəssisə-lərinin istehsal potensialının inkişafına bilavasitə təsir göstərir. Bu baxımdan da maşı n qayırma müəssisələrinin istehsal potensialının inkişafının dövlət tənzimlənməsinin əsas istiqamətlərindən biri məhz dövlət tərəfindən innovasiya fəaliyyətinin inki şafına nail olunmasıdır. İnnovasiya prosesləri ilə müəssisənin bazar mühitinə uyğunlaşması arasında əlaqə və qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Belə ki, müəssisələrin istehsal potensialının in kişaf et dirilməsində innovasiya fəaliyyəti mühüm rol oynayır. Əsas məsələ in no va siya təd birlərinin sürətləndirilməsidir ki, bu da müəssisədən innovasiya pro se sinin optimal ida rə olunmasını tələb edir. Məsələ burasındadır ki, müəssisələrdə in no vasiya proses lərinin sürətləndirilməsi çoxlu vəsait tələb etməklə yanaşı həm də müəssisə rə h bəri nin problemə münasibətindən asılı olur. İkinci tərəfdən inno vasiyanın inkişafı dövlə tin həyata keçirmək istədiyi elmi-texniki siyasətlə də şərt ləşir. Ən başlıcası isə budur ki, dövlət innovasiya proseslərinin sürətləndirilməsinə qayğı göstərilməlidir. İnnovasiyalı inkişafa nail olmuş ölkələrin təcrübələrindən də məlum olur ki, dö v lətin dəstəyi olmadan innovasiyanı inkişaf etdirmək mümkün deyil. Dövlətin in no va siya siyasəti hazırlanarkən ölkə müəssisələrində innovasiya fəaliyyətinə mane olan bütün amillər tam dəqiqliyi ilə nəzərə alınmalıdır. Eyni zamanda, ölkə iqtisadiy ya tı nın bugünki vəziyyətini nəzərə alaraq innovasiya siyasəti elmi-texniki poten sialın in ki şafına, iqtisadiyyatın sahələrində müasir texno loji ukladların formalaşma sına, məh su lun rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəlməsinə şərait yaratmalıdır. Elm və istehsa lın qa rşılıqlı əlaqəsinin gücləndirilməsi, elmi tədqi qatların nəticələrinin isteh salatda mə ni msənilməsinin təşkili üçün elmin kommersi yalaşdırılması təmin edil məlidir. Beləliklə, indiki mərhələdə dövlətin innovasiya siyasətinin əsas istiqamətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:
Təklif olunan istiqamətlərdən göründüyü kimi, əslində indiki mərhələdə ölkədə mi l li innovasiya sisteminin formalaşdırılmasının əsasları qoyulur və gələcək geniş mi q yaslı innovasiya proseslərinin zəminləri hazırlanır. Bununla yanaşı, innovasiyalı in kişafa nail olmaq istəyən hər bir ölkə, ilk növbədə, təhsilin səviyyəsinin yük sə l di l mə sini və info rmasiyanın toplanması və səmərəli emal edilməsi sisteminin yaradılma sı nı diqqət mərkə zinə çəkməlidir. Çünki məhz "insan kapitalı"da və texnologiyalarda "oturulmuş" biliklər müasir dövrdə məhsuldarlığın və iqtisadi artımın mühərriki he sab olunur. Elm və texnikanın inkişafı innovasiya sferasını kifayət qədər stimullaşdırması üçün inkişaf etmiş ölkələrdə elm və texnikanın inkişafına cavabdeh olan nazirliklər və dövlət qurumları ETTKİ-i və elmi-texniki fəaliyyətin digər formalarını maliyyə də stəyi ilə təmin etməklə yanaşı, daimi elm və biznes sferaları arasında qarşılıqlı təsir me xanizmlərini təkmilləşdirməyinə də diqqət yetirirlər. Bu vəzifələrdən birincisinin həlli (yəni maliyyələşdirmənin təmin edilməsi) digər vacib milli prioritetlərin olma-sı na baxmayaraq (təhsil, səhiyyə, sosial təminat kimi), elmin və texnikanın inkişafı üçün təkcə kifayət qədər vəsaitin ayrılması ilə deyil, həmçinin tədbiqi tədqiqatlar ilə bi liklərin genişlənməsi və dərinləşməsi məqsədi daşıyan tədqiqatların (yəni funda-me ntal tədqiqatların) maliyyələşdirilməsi arasında optimal mütənasibliyin qurulması ilə də təmin olunur. İkinci vəzifənin həlli isə biri-birindən mahiyyətlərinə görə kar di nal şəkildə fərqlənən sferalar (birinin bilik digərinin isə gəlir əldə etmək istəyi) - elm və biznes sferaları arasında əlaqələrin inkişaf etməsinin stimullaşdırılması yolu ilə tə min edilir. Bu vəzifəni həyata keçirirmək üçün müxtəlif əməkdaşlıq proqram larının və ixtisaslaşdırılmış mərkəzlərin yaradılması, həmçinin müxtəlif mövcud olan qa rşı lı q lı maneələrin dəf olunması kimi tədbirlərin aparılması vacibdir. Elə bu məq səd lərə də alimlərin və mühəndislərin “çevikliyini” təmin edən şəraitin yaradılmasına yönə lən tədbirlər də (misal üçün, alimlər tərəfindən yeni texnoloji firmaların yaradılma sına dəstək və s.) xidmət edir. Müasir şəraitdə sənaye müəssisələrinin istehsal potensialının inkişafının dövlət tə rəfindən tənzimlənməsinin əsas istiqamətlərindən biri də dövlətin əsas fondların amo rtizasiya siyasəti ilə əlaqədardır. Respublikamızda maşınqayırma müəssisələri nin, xüsusilədə neft maşınqayırma müəssisələrinin avadanlıqlarının fiziki və mənəvi cə hətdən aşındığı bir şəraitdə düzgün seçilmiş amortizasiya siyasəti vasitəsilə onların ilk növbədə maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmaq mümkün olardı. Hazırda respublikamızda amortizasiya siyasəti maşınqayırmanın istehsal əsas fo n dlarının aktiv hissəsinin yeniləşmə problemlərinin həllini hələlik təmin etmir. Ma şın qayırmanın texniki silahlanması üçün təyin olunmuş əmlakın amortizasiyasının xüsusi metodlarının qanunvericiliyinin möhkəmləndirilməsi və yenidən işlənməsi tə ləb olunur. Maşınqayırmada köhnəlmiş əsas fondların həll olunmamış problemləri müa sir, rəqabət qabiliyyətli məhsulun kütləvi istehsal imkanlarını istisna edir. Bunun la da beynəlxalq aləmdə ölkənin prespektivləri tamamilə aydın nəzərə çarpır. Əgər Azə r baycan bu ya xı nlarda ÜTT-yə daxil olarsa, onda bu, indiki texnologiya situasi ya sında ölkədə bir çox maşınqayırma sənayesi sahələrinin iflasa uğramasına gətirib çıxaracaq dır. Hal-hazırda inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində sürətləndirilmiş amortizasiya si yasətindən istifadə olunur. Sürətləndirilmiş amortizasiya metodunun tətbiqinin zə-ruriliyi üç arqu mentlə əsaslandırılır: - uzunmüddətli aktivlər xüsusilə, onun aktiv ünsürləri özlərinin “gənc” yaş la rı nda daha səmərəli işləyir, sonralar isə texniki pa ra metr lərini tədricən itirməklə onların mə hsul buraxmaq qabiliyyətləri də azalır; - elmi-texniki tərəqqi istehsal avadanlıqlarını mənəvi cəhətdən köhnəlməyə mə ruz qoyur, onların istehsalı vaxtından əvvəl tərk etmə lə ri ni iqtisadi cəhətdən məqsə də uyğun, texniki baxımdan isə zə ru rətə çevirir; - istehsal avadan lıqlarının xid mət müddəti sona çatdıqca onların təmiri ilə əla qə dar olan xərclər də çoxalır. Bütün bunlara görə də əsas fond lar ilk dövrlər nə qə dər sü rətlə amortiza siyalanarsa, fir ma lar üçün o qədər də əhəmiyyətli olar (16. s.344). Lakin, respublikamızda mövcud olan maşınqayıırma müəssisələrinin sürətlən-di rilmiş amortizasiya siyasətindən istifadə etmək imkanları məhdudur. Çünki bu müə ssisələrdə qeyd olunduğu kimi, istehsal əsas fondların əksəriyyəti xidmət müd-də tini çoxdan başa vurmuş avadanlıqlardır və həmdə onların maliyyələşdirilməsi üçün maliyyə imkanları məhduddur.
Müəssisəsinin istehsal potensialı ölkənin sosial iqtisadi inkişaf tempi ilə birbaşa əlaqədardır. İstehsal poten sia lının keyfiyyət xarakteristikası əhalinin maddi və mənə vi təlabatlarının ödən məsi dərəcəsini, bütünlükdə ölkənin isə sosial-iqtisadi inkişa fının miqyas tərəfini müəyyən edir. Istehsal potensialından istifadənin yaxşılaşdırıl ma sı eyni xərc lər hesabına daha çox məhsul istehsal etməyə imkan verir. İstehsal po te n sia lından istifadənin pisləşməsi isə bir manatlıq məhsulda şərti sabit və şərti də yi şən xərcləri artırır, nəticədə, normal inkişaf tempini tə min etmək üçün onun, mə fəə ti nin daha böyük hissəsini istehsal potensialının həcmini artırmağa yönəltməyə ehtiyac ya ranır. Müasir iqtisadi şəraitdə əksər maşınqayırma müəssisələrində həmin tədbiri hə yata keçirmək imkanları məhduddur. Beləliklə, istehsal potensialıdan is tifadə səvi yyəsinin aşağı düşməsi müəssisənin iqtisadi inkişaf imkanla rı nı azaldır. Şübhəsiz ki, istər makro, istərsədə mikro səviyyədə istehsal potensialından sə-mə rəli istifadə edilməsinə bir sıra bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan amillər – istehsalın elmi və texniki cəhətdən düzgün təşkili, bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun ola raq idarəetmənin təkmilləşdirilməsi, investisiya qoyuluşunun həcmi, innovasiya pro se sinin mütamaddi olaraq həyata keçirilməsi və s. amillər təsir göstərir. Müəssisə miqyasında istehsal potensialından istifadənin səmərəliliyinə təsir edən əsas amillərdən biri istehsalın təşkilidir. İstehsalın təşkili müəyyən istehsal məqsədinə nail olmaq üçün canlı əməyin istehsalın maddi ünsürləri ilə səmərəli əlaqələndirilmə sinə yönəldilmiş kompleks tədbirləri əhatə edir. Daha doğrusu, hər müəssisədə yeni te xnika və texnologiyanın, əməyin yeni metodlarının tətbiqi, istehsalın və idarəetmə nin təkmilləşdirilməsi bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə və asılılıqda olurlar. Odur ki, hər ha n sı bir sahədə istehsalın və əməyin təşkili səviyyəsi ilə texnika və texnologi yanın in kişaf səviyyəsi arasında maksimal uyğunluq və tarazlıq yaratmadan iqtisadi səmə rəliyə nail olmaq qeyri mümükündür. İstehsal potensialından bütövlükdə və onun ay rı-ayrı ünsürlərindən istifadə o vaxt səmərəli olar ki, istehsalın və əməyin təşkili sə viyyəsi, idarəetmə metod və formaları müasir təsərrüfatçılıq tələblərinə tam cavab ve r miş olsun. İstehsalın təşkili müəssisədə mövcud istehsal güclərindən, işçi qüvvəsi n dən və digər resurslardan daha yaxşı və səmərəli istifadə edilməsinə yönəl dilən təd birlər sistemini özündə birləşdirir. Yeniləşməkdə olan təsərrüfatçılıq metod və formalarına uyğun olaraq istehsa lın tə şkilinin yeniləşməsi, hər şeydən əvvəl, köhnə və artıq, indi və gələcəkdə istifa dəsi nə ehtiyac duyulmayan ele ment lərin yenisi ilə əvəz edilməsini, yeni texnika və tex no lo giyanın tətbiqini nəzərdə tutur. İstehsalın təşkilinin yeniləşməsini adətən köh nə st ru ktur, idarəetmə sistemi, informasiyadakı gerilik, işçi heyyətində, texnologiyada və ma liyyə problem lə rin dəki çatışmazlıqlar doğurur və onun vaxtında öz həllini tapma ma sı istehsalın səmərəliliyini ciddi surətdə aşağı salır. Şübhəsiz ki, müəssisədə istehsal potensialından istifadənin səmərəliliyinin yüksə l dilməsinə istehsalın təşkili ilə yanaşı idarəetmənində çox böyük təsiri vardır. Müa sir şə raitdə istehsal sahibkarlığının miqyasının getdikcə sürətli inkişafı, respublika mı zın tam müstəqil bir dövlət kimi qloballaşan dunya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının sü rətlən dirilməsi, iqtisadi və xüsusən sahələrarası daxili əlaqələrin mürəkkəbləşməsi, istehsal fəaliyyəti dairəsinə maddi, əmək və digər resurs növlərinin əhəmiyyətli dərə cə də cəlb edilməsi istehsal potensialının idarə edilməsinin yeni, yüksək tələblərini irə li sürür. Qeyd olunduğu kimi, müəssisələrdə istehsal potensialından istifadənin səmərə-li liyinin yüksəldilməsində onun (istehsal potensialının) idərə edilməsinin təkmilləş-di riləmsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Fikirimizcə, maşınqayırma müəssisələrində is-tehsal potensialının idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi mexanizminin əsasını aşağı-dakı tədbirlər və şəkil 3.2.-də qeyd olunan alqoritmlər təşkil etməlidir. İstehsal potensialının idarə olunması mərhələlərinin xarakteristikası aşağıdakı ki midir:
Əsas məqsəd Lokal məqsədlər sistemi İstehsal potensialının dəyişdirilməsi strategiyası Əsas məqsəd
Alternativ strategiyaların işlənib hazırlanması Ясас стратеэийанын сечилмяси Müəssisənin istehsal potensialı sahəsində strateji planların işlənib hazırlanması Planların reallaşdırılması Plan və faktiki göstəricilərin uyğunluğunun yoxlanması Fərqlər mövcuddur
uyğundur
Planlaşdırmanın səmərəliliyi yüksəkdir Səbəbinin təhlili, bütün planlaşdırma prosedurlarının yenidən təkrarlanması Səbəbin təhlili, istehsal potensialının elementləri üzrə strateci alternativlərin yenidən işlənilməsi
III Mərhələ V Mərhələ VIII Mərhələ VII Mərhələ VI Mərhələ IV Mərhələ Strategiyaların yuğunluğunun qiymətlə- ndirilməsi I Mərhələ İstehsal potensialının qiymətləndirilməsi və ondan istifadənin səmərəliliyi İstehsal potensialının ayrı-ayrı elementlərinə dair strategiya İstehsal potensialının qiymətləndirilməsi və ondan istifadənin səmərəliliyi Мцяссисянин техники потенсиалынын идаря едилмяси стратеэийасы
Müəssisənin fəaliyyətinin nəticə göstəricilərinin proqnozlaşdırılması Demək olar ki, uyğun deyil Müəssisənin texniki potensialının idarə edilməsi strategiyası Bazar konyuktura-sının təhlili Müəssisənin ümumi inkişaf strategiyası Mənbə: (79, s.23)
Ayrı-ayrı müəssisələrdə istehsal potensialından istifadə əmək resurslarından isti fa dəni də nəzərdə tutur. Əmək resurslarından səmərəli istifadə çox mürəkkəb texniki-iq tisadi və sosial problemdir. Əmək resurslarından səmərəli istifadə edilməsi ba zar iq tisadiyyatı şəraitində onun (əməyin) maddi cəhətdən maraqlandırılmasına və idarə edi l məsinə yeni tə ləb lər baxımından yanaşılmasını tələb edir. Çünki, işçilərin key fi yyət baxı mından əmək fəaliyyətinin aktivləşməsi istehsalın və əməyin intensivlə şmə sinin əsasını təşkil edir. Müəssisələrdə əmək məhsuldarlığına təsir edən əsas iqtisadi amillərdən biri əm ək haqqının səviyyəsinin olması xüsusi vurğulanmalıdır Ümumiyyətlə respublikamızda emal sənayesi müəssisələrində o cümlədən də «Az neftkimyamaş» ASC-nin törəmə müəssisələrində əmək haqqının həcmi mədən-çı xarma sənayesindəkindən dəfələrlə azdır. Belə ki, 2012-ci ildə mədənçıxarma səna-ye sində orta aylıq nominal əmək haqqı emal sənayesindəkindən təqribən 4,1 dəfə çox olmuşdur. Hətta 2012-ci ilin statistik məlumatlarına görə «Azneftkimyamaş» ASC-nin əksər törəmə müəssisələrində, məsələn, B.Sərdarov adına maşınqayırma zavodu n da ödənilən orta aylıq əmək haqqı ümumilikdə ölkə sənayesindəki iş lə yə n lərin orta aylıq əmək haqqından təqribən 2 dəfə az olmuşdur. Bu da istənilən halda həmin müəssisələrdə işçi axıcılığının artması və əmək məhsuldarlığı səviyyəsinin aza lması ilə nəticələnmişdir. Məlum olduğu kimi, müəssisələrdə əmək resurslarından istifadə səviyyəsinə tə sir edən digər iqti sadi amil mükafatlandırma sistemlərinin tətbiq edilməsidir. Lakin, mə sələn B.Sərdarov adına maşınqayırma zavodu və digər törəmə müəssisələr fəali y yətini zərərlə başa vurduqlarına görə əməyin mükafatlandırma sistemlərindən ümu mi yyətlə istifadə olnunmamışdır. Apardığımız araşdırmalardan məlum olur ki, "Azneft kimyamaş" ASC-nin törə-mə müəssisələrinin əksəriyyətində işçilərin ümumi sayında idarəetmə kadrlarının pa-yı əvvəlki illərə nisbətən artmışdır. Belə ki, 2012-cu ildə qeyd edilən göstərici "Bakı fəhləsi" zavodunda 25,8 faiz, Suraxanı maşınqayırma zavodunda 28,4 faiz, Zabrat ma şınqayırma zavodunda 20,8 faiz və B.Sərdarov adına maşınqayırma zavodunda isə 29,6 faiz olmuşdur. Törəmə müəssisələrində sənaye istehsal heyətinin tərkibində rəh bər və mütəxəs sislərin xü susi çəkisinin artması, heç də burada elmi-texniki tərəqqi nin nailiy yət lərinin tət biqi ilə əlaqədar olmamış, istehsal həcminin aşağı düşməsi nə ticə si ndə fəh lə lərin ixtisar edilməsi hesabına baş vermişdir. Məlumdur ki, rəhbər və mü tə xəs sis lərə ödənilən xərclər sabit xərclərdir. Bu xərclərin xü susi çəkisi artdıqca məh sul vahidinin maya dəyəri də artır və nəticədə is teh sal olunan məhsulun rəqabət qabi li yyəti aşağı düşür. Buna görə də, müəssisənin optimal ölçüsünün təmin edilməsi isti qamətində tədbirlərin həyata keçirilməsi həm istehsal bölmə lə rinin əsas fondları ndan, həm də kadrlardan səmərəli istifadəyə səbəb olan əsas amillərdir. Kadrların iş vaxtından istifadənin yaxşılaşdırılması da əmək məhsuldarlığını yü k səltməyin ən mühüm yollarından biridir. Cəmiyyətin törəmə müəssisələrində və o cü m lədən «B.Sərdarov» adına maşınqayırma zavodunda kadrların iş vaxtından səmə rəli istifadə olunmur. Belə ki, 2014-ci ildə zavodun işçiləri tərəfindən 281,2 min adam-saat işlənilmişdir ki, bu da ümumi iş vaxtı fondunun 49,6 faizini təşkil edir. Hal-hazırda maşınqayırma müəssisələrində əmək potensialından səmərəli istifa də problemləri müəssisənin rəqabət qabiliyyətliliyi amili kimi hələ müəssisənin ümu mi idarəedilməsi sistemində öz yerini tapmamışdır. İndiyə kimi idarəetmə sistemi bü tün lükdə, xüsusilə uçot və hesabat, müəssisələrdə elə qurulmuşdur ki, ciddi nəzarət ca nlı əməyə yox, maddi resursların istifadəsinə yönəldilir. Qeyd olunanları nəzərə alaraq, müasir şəraitdə maşınqayırma müəssisələrində əmək resurslarından istifadə səviyyəsini yaxşılaşdırmaq üçün aşağıdakı mühüm vəzi fə lərin yerinə yetirilməsi zəruridir:
Sənaye müəssisələrində və o cümlədən də neft maşınqayrma müəssisələrində is te h sal potensialından istifadə əsasında istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsində mö vcud istehsal əsas fondlardan tam və dolğun istifadə olunmasının xüsusi əhəmiy-yə ti vardır. Əsas fondlardan istifadənin yaxşılaşdırılması onların dövriy yə sinin sürət-lənməsi deməkdir. Nəticədə, il ərzində əsas fondların vahidindən alınan məhsulun mi q darı artır ki, bu da istehsal gü cünün nisbi mənada genişləndirilməsi deməkdir. Bu nunla yanaşı, əsas fondların dövriyyəsinin sürətlənməsi onların fiziki və mənəvi köh nə lməsinin tezləşməsinə səbəb olur və nəticə etibarilə əsas fond ların təzələnməsi te m pini artırır. İstehsal əsas fondlarından istifadənin səmərəliliyinin yüksəl dilməsi yollarından bi ri onların strukturunun təkmil ləş di ril məsidir. Maşınqayırma müəssisələrində istehsal gücünün keyfiyyət xarakteris ti kaları və sə mərəliliyi, istehsalın elmi texniki tərəqqinin irəli sürdüyü tələblərə, müasir texni-ka nın istehsalının yaradılması və mənimsənilməsi vəzifələrinə uyğunluğu istehsal əsas fondlarının əsas hissəsi olan texnoloji avadanlığın strukturundan asılıdır. Maşın və avadanlıqların texnoloji strukturunun optimallığına bir sıra amillərlə yanaşı iste h sal texnologiyasda təsir göstərir. Məhsul istehsalı texno lo gi ya sından asılı olaraq tex noloji avadanlıqların tərkibi müəyyən olunur. Daha səmərəli istehsal texnologiyasının tətbiqi avadanlıq parkının strukturunu də yişir. Elmi texniki tərəqqinin təsiri altında metal emalı avadan lıq larının ümu mi sayında daha mütərəqqi və məhsuldar texnolo gi yalar üçün nəzərdə tutu lan maşınların xüsusi çəkisi artır. Qeyd etmək lazımdır ki, B.Sərda rov adı na maşınqayırma zavodunda istehsal texnologiyasında dəyi şikliklər ol ma dı ğından bu amilin avadanlıqların texnoloji strukturuna təsiri olmamışdır. Son iyirmi ildə B.Sərdarov adına maşınqayırma zavodunun ava danlıq parkında ci ddi geriləmələr baş vermişdir. Hal-hazırda zavodda 733 ədəd maşın və qurğu var dır. Mövcud olan maşın və avadanlıqlardan 48-i yararsız vəziyyətdədir. Zavodda istifadə olunan iş maşın və avadanlıqlarının 90 faizə qədərinin ömür mü ddəti 30 ildən çoxdur. Buna görədə zavodda 2014-ci ildə əsas fondların köhnəlmə mə bləği 13,1 milyon manat olmuşdur ki, bu da ilin əvvəlinə olan istehsal əsas fond-la rının dəyərinin təqribən 77,0 faizini təşkil edir. B.Sərdarov adına maşınqayırma zavodunda avadanlıqların faydalı vaxt fondu n dan səmərəli istifadə olunmamasın digər səbəbi müəssisənin yanız sifarişlər əsasında fəa liyyət göstərməsidir. Bunu nəzərə alaraq müəssisənin marketinq fəaliyyətini yaxşı la şdırmaq və güclü marketinq strategiyası hazırlanmalıdır. Artıq qeyd olunduğu kimi, «Azneftkimyamaş» ASC-nin tərkibində olan törəmə müəssisələrinin maliyyə vəziyyəti məqbul deyildir və hamsında istehsalın səmərəlilik gös tə ri ciləri pisləşmişdir. Belə şəraitdə törəmə müəssisələrdə istehsal əsas fondlarının texniki səviyyəsini yüksəltmək mümkün deyil. Qeyd olunduğu kimi,B.Sərdarov adına maşınqayırma zavodu çox böyük əraziyə malikdir. Fikirimizcə, «Azneftkimyamaş» ASC-nin tərkibində olan törəmə müəssisələri bir neçə müəssisədə birləşdirərək B.Sə r darov adına maşınqayırma zavodunun ərazisində yerləşdirmək və birləşdirilən törə mə müəssisələrin binalarının satılması və ya icarəyə verilməsi müm kün dür. Bu təd bi rin həyata keçirilməsi nəticəsində səhmdar cəmiyyətin maliyyə im kanları geniş lənər və bu da törəmə müəssisələrdə investisiya fəaliyyətini reallaşdır mağa imkan verər. In vestisiya fəaliyyətini aktivləşdirərək mövcud olan avadanlıqları modernləş dirmək, yeni avadanlıqlar, müasir texnologiyalar almaq və içilərin ixtisas səviyyə lərini artı r maq mümkündür və bunun sayyəsində cəhmdar cəmiyytin istehsal poten sialından is ti fadə səviyyəsini artırmaq olar. İstehsal müəssisələrində istehsal potensialından istifadəyə təsir edən amillərdən bi ri də texnologiyanın səviyyəsidir. Çünki, müəssisələrdə müasir texnologiyanın tət-biq edilməsi nəticəsində istehsal tsiklı qısalır və bunun nəticəsində işçilərin əmək mə-hsuldarlığı artır. Digər tərəfdən texnologiyanın təkmilləşdirilməsi müəssisədə möv-cud olan avadanlıqlardan istifadə səviyyəsini yüksəldir. Buna baxmayaraq “B.Sərda rov” adına maşınqayırma zavodunda müasir texnologiyalardan istifadə olunmur. Bu za vodda olan texnologiyalar keçən əsrin 70-80-ci illərində alınmışdır və belə texno lo giyalardan istifadə edilməsi nəticəsində istehsal olunan məhsulların rəqabətqabli yyə tlilik səviyyəsi azalır. Yüklə 1,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|