Jahon iqtisodiyoti globallashuvi, uni harakatlantiruvchi kuchlar va omillari Mundarija: Kirish

1.3 Jahon iqtisodiyotining globallashuvi muammolari va ularni hal qilish yo`llari
Globallashuvning eng og'riqli oqibatlarini dunyo chekkasi deb ataladigan kam rivojlangan mamlakatlar his qilishi mumkin. Ularning asosiy qismi xomashyo yetkazib beruvchi va mehnat talab qiladigan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi (va ba'zilari zamonaviy murakkab asbob-uskunalar uchun ehtiyot qismlar va yig'malarni yetkazib beruvchi sifatida) sifatida xalqarolashtirishda ishtirok etib, o'zlarini ilg'or kuchlarga to'liq qaram va daromadga ega bo'lib qoladilar, birinchidan, pastroq, ikkinchidan, ular jahon bozorlaridagi vaziyatga qarab juda beqaror.
Bunday mamlakatlar uchun globallashuv ko'plab boshqa muammolarni keltirib chiqaradi:
1. Rivojlangan mamlakatlardan texnologik farqning oshishi.
2. Ijtimoiy-iqtisodiy tabaqalanishning, marginallashuvning kuchayishi (yaʼni, ijtimoiy guruhlarning parchalanishi, odamlar oʻrtasidagi anʼanaviy aloqalarning uzilishi, shaxslar tomonidan muayyan jamoaga tegishli obʼyektivlikni yoʻqotish jarayoni boʻlgan davlat jamiyatining yoʻq qilinishi, a. muayyan kasbiy yoki etnik guruhga mansublik hissi).
3. Aholining asosiy qismining qashshoqlashishi.
4. Kam rivojlangan mamlakatlarning jahon xo‘jalik tizimining barqarorligi va normal faoliyat ko‘rsatishiga bog‘liqligining kuchayishi.
5. Davlatlarning milliy yo'naltirilgan iqtisodiy siyosat olib borish imkoniyatlarini TMKlar tomonidan cheklanishi.
6. Tashqi qarzning, birinchi navbatda, xalqaro moliya tashkilotlariga o'sishi keyingi taraqqiyotga to'sqinlik qilmoqda.
Yuqorida aytib o'tilganidek, sanoati rivojlangan mamlakatlar globallashuvda ishtirok etishdan eng katta foyda keltiradi, chunki ular ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va eng foydali yuqori texnologiyali mahsulotlarni ishlab chiqarishga e'tibor qaratish, mehnat talab qiladigan va texnologik iflos ishlab chiqarishni rivojlanayotgan mamlakatlarga o'tkazish imkoniyatiga ega bo'ladilar. . Ammo sanoati rivojlangan mamlakatlar ham globallashuv jarayonlaridan aziyat chekishi mumkin, bu jarayonlar nazorat qilinmasa, ishsizlikni oshiradi, moliyaviy bozorlarning beqarorligini oshiradi va hokazo.
Shunday qilib, jahon xo‘jaligi xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimi bilan o‘zaro bog‘langan turli milliy xo‘jaliklar tomonidan shakllantirilgan global iqtisodiy mexanizmdir. Jahon xo'jaligining globallashuvi jahon xo'jalik faoliyatini baynalmilallashtirishning ob'ektiv va tabiiy jarayonidir. Shu bilan birga, shuni hisobga olish kerakki, hozirgi vaqtda bu jarayon asosan sub'ektiv xarakterga ega bo'lib, rivojlangan mamlakatlar tomonidan o'z manfaatlarini ko'zlab boshqarilmoqda, ko'pincha boshqa ko'plab davlatlar zarariga olib keladi. Global rivojlanish global renta olish imkoniyati bilan ta'minlanadi, uning mavjudligiga manbalar ustidan monopol hokimiyat va jahon institutlarining shakllanishi sabab bo'ladi. Rivojlangan davlatlar jahon hamjamiyatida “o‘yin qoidalari”ni o‘rnatib, jahon iqtisodiyotining zamonaviy rivojlanishi yo‘nalishini belgilab oldilar. Biroq, bu tarzda shakllangan jahon bozori "globallashuv muvaffaqiyatsizliklari" mavjudligi sababli zamonaviy jahon iqtisodiyotining barcha muammolarini hal qila olmaydi.
Jahon bozori davlatlararo tovar ayirboshlash sohasi vazifasini bajarib, ishlab chiqarishga teskari ta'sir ko'rsatadi, unga nima, qancha va kim uchun ishlab chiqarish kerakligini ko'rsatadi. Shu ma'noda jahon bozori ishlab chiqaruvchiga nisbatan birlamchi bo'lib chiqadi va xalqaro iqtisodiyotning markaziy kategoriyasi hisoblanadi.
Bozorning paydo bo'lishi uchun asosiy shartlar mavjud.
Birinchi shart - ijtimoiy mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv. Har qanday katta odamlar jamoasida iqtisodiyot ishtirokchilarining hech biri barcha ishlab chiqarish resurslari va barcha iqtisodiy manfaatlar bilan o'zini-o'zi to'liq ta'minlash bilan yashay olmaydi. Alohida odamlar guruhlari turli xil iqtisodiy faoliyat bilan shug'ullanadi, ya'ni. muayyan tovar va xizmatlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. 
Ixtisoslashuvning hal qiluvchi omili qiyosiy ustunlik tamoyilidir. Printsipning mohiyati tadbirkorlarning malakalari, qobiliyatlari, resurslari va boshqalardagi farqlar tufayli nisbatan arzonroq imkoniyatlar evaziga mahsulot ishlab chiqarish qobiliyatidir.
Ikkinchi shart - ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy izolyatsiyasi, butunlay mustaqil, iqtisodiy qarorlar qabul qilishda avtonom (nima ishlab chiqarish, qanday ishlab chiqarish, ishlab chiqarilgan mahsulotni kimga sotish). Bu izolyatsiya tarixan xususiy mulk asosida vujudga keladi. 
Uchinchi shart - muomala xarajatlari muammosini hal qilish - mulk huquqini topshirish bilan bog'liq ayirboshlash sohasidagi xarajatlar. Ular sub'ekt tomonidan tanlagan iqtisodiy faoliyat uchun ruxsat (litsenziya) olish, ma'lumot qidirish, muzokaralar o'tkazish, tovarlarning xususiyatlarini o'zgartirish, reketchilarga ma'lum bir hurmat (agar biz Rossiya haqida gapiradigan bo'lsak) bilan bog'liq xarajatlarni o'z ichiga oladi. Agar xarajatlar kutilgan daromaddan yuqori bo'lsa, unda bunday tovarlar bozori yaratilmaydi.
Bozorning samarali faoliyat ko'rsatishi uchun to'rtinchi shart ham zarur - ishlab chiqaruvchi mustaqilligi, tadbirkorlik erkinligi, resurslarning erkin almashinuvi. Iqtisodiyotni bozordan tashqari tartibga solish har qanday tizimda muqarrar, ammo tovar ishlab chiqaruvchi qanchalik cheklangan bo'lsa, bozor munosabatlarining rivojlanishi uchun shunchalik ko'p imkoniyatlar mavjud. Erkin ayirboshlash erkin narxlarni shakllantirish imkonini beradi, bu esa ishlab chiqaruvchilarga o'z faoliyatining eng samarali yo'nalishlari bo'yicha ko'rsatmalar beradi.
2. Jahon bozorining tuzilishi
Tovar va xizmatlarning maqsadi, xossalari, narxlash xususiyatlari va ayirboshlash shakllariga ko‘ra son-sanoqsiz nomlanishi jahon bozori tarkibini tashkil etuvchi jahon bozorida alohida tarkibiy tuzilmalar, tarmoqlar va o‘ziga xos bozorlarning shakllanishiga olib keldi.
Umuman olganda, jahon bozorini quyidagilarga bo'lish mumkin:
- tovarlar bozori;
- xizmatlar bozori;
- mehnat bozori;
- kapital bozori.
Jahon tovar bozori yoqilg'i va xom ashyo, qishloq xo'jaligi va sanoat tovarlari tarmoqlariga bo'lingan.
Xom ashyo yoki xom ashyo - o'rganilgan, o'rganilgan va qazib olingan tabiiy resurslar. Ular mahsulotning moddiy asosini tashkil qiladi va asosiy materiallar hisoblanadi. Zamonaviy sanoat tomonidan iste'mol qilinadigan barcha turdagi xom ashyo ikki katta guruhga bo'linadi: sanoat xom ashyosi va qishloq xo'jaligi xom ashyosi. Sanoat xom ashyolari mineral kelib chiqishi va sun'iy ravishda olingan xom ashyolarga bo'linadi. Xalqaro amaliyotda qishloq xo‘jaligi xom ashyosiga ko‘pincha oziq-ovqat resurslari, chorvachilik mahsulotlari, baliqchilik, oziq-ovqat sanoati uchun xom ashyo va boshqalar kiradi.
Bozor funktsiyalari, jamiyatda o'rnatilgan bozor munosabatlari iqtisodiy hayotning barcha jabhalariga katta ta'sir ko'rsatadi, bir qator muhim funktsiyalarni bajaradi: Axborot, vositachilik, narx belgilash, tartibga solish, sanitariya.
Axborot funktsiyasi. Doimiy ravishda o'zgarib turadigan narxlar va kreditlar bo'yicha foiz stavkalari orqali bozor ishlab chiqarish ishtirokchilariga bozorga etkazib beriladigan ushbu tovar va xizmatlarning ijtimoiy zarur miqdori, assortimenti va sifati to'g'risida ob'ektiv ma'lumot beradi.
O'z-o'zidan sodir bo'ladigan operatsiyalar bozorni ulkan kompyuterga aylantiradi, juda katta hajmdagi ma'lumotlarni to'playdi va qayta ishlaydi va u qamrab olgan butun iqtisodiy makon bo'yicha umumlashtirilgan ma'lumotlarni ishlab chiqaradi. Bu har bir korxonaga o'z ishlab chiqarishini o'zgaruvchan bozor sharoitlari bilan doimiy ravishda solishtirish imkonini beradi.
Funktsiya vositachi hisoblanadi. Iqtisodiy jihatdan yakkalanib qolgan ishlab chiqaruvchilar chuqur ijtimoiy mehnat taqsimoti sharoitida bir-birlarini topib, faoliyatlari natijalarini almashishlari kerak. Bozorsiz ijtimoiy ishlab chiqarishning aniq ishtirokchilari o‘rtasida muayyan texnologik va iqtisodiy bog‘liqlik qanchalik o‘zaro manfaatli ekanligini aniqlashning deyarli imkoni yo‘q. Adolatli rivojlangan raqobat sharoitida iste'molchi optimal yetkazib beruvchini tanlash imkoniyatiga ega (mahsulot sifati, narxi, yetkazib berish muddati, sotishdan keyingi xizmat ko'rsatish va boshqa parametrlar bo'yicha). Shu bilan birga, sotuvchiga eng munosib xaridorni tanlash imkoniyati beriladi.
Narx belgilash funktsiyasi. Mahsulotlar va xizmatlar bozorga odatda bir xil maqsadda kiradi, lekin teng bo'lmagan miqdorda moddiy va mehnat xarajatlarini o'z ichiga oladi. Ammo bozor faqat ijtimoiy zarur xarajatlarni tan oladi, faqat mahsulot xaridori to'lashga rozi bo'lgan xarajatlar. Demak, bu yerda ijtimoiy qadriyatning in'ikosi shakllanadi, uni hech bir kompyuter hisoblashga qodir emas. Buning yordamida ishlab chiqarish, ehtiyojlar va bozor sharoitlarining o'zgarishiga javob beradigan narx va narx o'rtasida mobil aloqa o'rnatiladi.
Tartibga solish funktsiyasi eng muhim hisoblanadi. Bu bozorning iqtisodiyotning barcha sohalariga va birinchi navbatda ishlab chiqarishga ta'siri bilan bog'liq. Bozor P. Samuelson tomonidan juda keskin qo'yilgan savollarga javob beradi: nima ishlab chiqarish kerak? kim uchun ishlab chiqarish kerak? qanday ishlab chiqarish kerak? Bozorni raqobatsiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Tarmoq ichidagi raqobat mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishni rag'batlantiradi, mehnat unumdorligini oshirish, texnik taraqqiyot va mahsulot sifatini yaxshilashni rag'batlantiradi. Sanoatdan sanoatga kapital oqimi orqali tarmoqlararo raqobat iqtisodiyotning optimal tuzilmasini shakllantiradi va eng istiqbolli tarmoqlarni kengaytirishni rag'batlantiradi. Bozor tizimi rivojlangan mamlakatlarda raqobat muhitini saqlash va saqlash davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim vazifalaridan biridir.
Bozorni tartibga solishda narxlarga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan talab va taklif o'rtasidagi munosabatlar muhim rol o'ynaydi. Narxning ko'tarilishi ishlab chiqarishni kengaytirish uchun signaldir, pasayish esa ishlab chiqarishni qisqartirish uchun signaldir. Natijada, tadbirkorlarning o'z-o'zidan paydo bo'lgan harakatlari ko'p yoki kamroq optimal iqtisodiy nisbatlarning o'rnatilishiga olib keladi. Tartibga soluvchi “koʻrinmas qoʻl” borki, bu haqda Adam Smit shunday yozgan edi: “Tadbirkor faqat oʻz manfaatini koʻzlaydi, oʻz manfaatini koʻzlaydi va bu holda u koʻrinmas qoʻl bilan umuman boʻlmagan maqsad sari yetaklaydi. uning niyatlari haqida. O'z manfaatlarini ko'zlab, u ko'pincha jamiyat manfaatlariga ongli ravishda xizmat qilishga intilganidan ko'ra samaraliroq xizmat qiladi.
Sanitizatsiya funktsiyasi. Bozor mexanizmi xayriya tizimi emas. U qattiqqo'l va hatto shafqatsiz. U ijtimoiy tabaqalanish va zaiflarga nisbatan shafqatsizlik bilan ajralib turadi. Raqobat yordamida bozor ijtimoiy ishlab chiqarishni iqtisodiy jihatdan beqaror, barqaror bo‘lmagan xo‘jalik birliklaridan tozalaydi va aksincha, tadbirkor va samaraliroq bo‘lganlarga yashil chiroq yoqadi. Buning natijasida butun iqtisodiyotning o'rtacha barqarorlik darajasi doimiy ravishda oshib bormoqda.
Korxonani boshqarishning zamonaviy konцepцiyasi negizida korxonani sifat
vositasida boshqarish tamoyili yotadi. Bu tamoyilda iste’molchi ehtiyoji birinchi
qringa qqyiladi. Bu tamoyil korxonaga o’z faoliyatining barcha jabhalarida raqobat
ustunligiga erishish imkonini beradi. Ayrim hisob-kitoblarga ko’ra, iqtisodiyotning
real sektorida faoliyat yurituvchi korxonalarida sifatni boshqarish tizimini joriy
etishda muvaffaqiyatsizliklarning asosiy sababi mahsulot sifatini oshirish va ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish o’rtasidagi zidlikdir. Bu muammoni faqatgina
sifatni boshqarish yo’li bilan xal etish mumkin, zero, sifatni boshqarish tizimi
mahsulot ishlab chiqarishning butun xayot цiklini qamrab oladi.
Mahsulot sifati korxona faoliyatini rejalashtirish va uni aniqlashda
qqllaniladigan asosiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib, unda mehnatni tashkil qilish,
ishlab chiqarishning jihozlanish darajasi, mutaxassislarning malakasi, boshqarish
xolati ifodalanadi.
Korxona ishlab chiqarish – xo’jalik faoliyatining iqtisodiy samaradorligi va
boshqa ko’rsatkichlari mahsulot sifatining yaxshilanishi bilan uzviy tarzda
bog’liqdir. Xozirgi zamon talablaridan kelib chiqqan xolda mamlakatimiz
korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar eng yuqori texnik-iqtisodiy,
estetik va boshqa talablarga muvofiq bo’lishi, jahon bozorida raqobat qila olish
qobiliyatiga ega bo’lishi kerak
Jahonda yuz bergan moliyaviy-iqtisodiy inqirozdan chiqish sharoitida xamma mamlakatlar o’z iqtisodiy tizimlarining barqarorligi va raqobatbardoshligini ta’minlashga e’tibor qaratishmoqda. Bunday murakkab vaziyatda istiqbolni belgilab olish, eskicha qarashlar qolipidan voz kechish talab etiladi.
. Xususan, iqtisodiyot soxasidagi muhim yo’nalishlardan biri, bu mamlakatimizning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash, iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiyoti tizimiga keng ko’lamda integratsцiyalashuvini ta’minlash, deb belgilandi. «Iqtisodiyotning barcha
sohalarida raqobatbop va eksportbop tayyor mahsulotlarning turi va salmog’ini
ko’paytirish, jadal xarakat kilib, jahon bozoridan o’zimizga munosib mustahkam
o’qrin egallashimiz kerak. Buning uchun qayta ishlashning 3- 4 bosqichli tizimiga
o’qtishimiz, raqobatga bardoshli mahsulot tayyorlash va eksport qilishni
rag’batlantirishga qaratilgan aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishimiz kerak».
Qo’yilgan vazifalarni samarali xal etish xar bir korxona rahbarlaridan o’z
iqtisodiy tizimi barqarorligini ta’minlash va raqobatbardoshligini oshirish
imkoniyatlarini doimiy ravishda aniqlab, ishga solish zarurligini ko’rsatadi. Bozor
munosabatlariga o’tish mahsulot ishlab chiqaruvchilar va uni iste’mol qiluvchilar
orasidagi munosabatlarda prinsipial o’zgarishlarni taqozo qiladi: mahsulot ishlab
chiqaruvchilar va iste’molchilar orasida to’g’ridan-to’g’ri aloqalar o’rnatiladi.
Korxonalar o’rtasidagi munosabatlar mahsulot sifatini hisobga olgan xolda
faqat xo’jalik hisobi asosida quriladi. Bunday sharoitlarda korxonalar o’rtasidagi
qqshimcha bqg’inlar yqq bo’ladi, ya’ni mahsulot ishlab chiqaruvchi korxona
xaridor oldida iqtisodiy mas’uliyatlidir. «Xaridor xar doim xaq» prinsipiga ko’ra
iste’molchi amaldagi qonunchilik yoki shartnoma shartlari bo’yicha sifatsiz
mahsulotdan ko’rgan zararni qrnini qoplashga haqlidir. Bu narsa sifatli mahsulot
ishlab chiqarishga qo’shimcha rag’batlantiruvchi omil sifatida namoyon bo’ladi.
Samarali sifatni boshqarish tizimini yaratish muammolariga mahalliy va
xorijiy tadqiqotchilar tomonidan muntazam ravishda katta e’tibor qaratib
kelinayotgan bo’lsada, sifatni boshqarish tizimini takomillashtirib borish va sifatni
boshqarishning tashkiliy chora tadbirlarini amalga oshirish hamda monitoringini
yo’lga qqyishda muammolar saqlanib qolmoqda. Bularning barchasi mamlakatimiz
ishlab chiqaruvchilarining ichki va jahon bozorida raqobatbardoshlikka erishishga
yo’naltirilgan sifatni boshqarish mexanizmini takomillashtirish va uning faoliyat
samaradorligini baholash mavzusi dolzarbligini ko’rsatadi. Mahsulotlar va
xizmatlar raqobatbardoshligiga erishishning asosiy omillaridan biri sifatida
korxonalarda mahsulot sifatini oshirish va boshqarish masalalari ko’plab xorijlik
olimlarning ishlarida yoritilgan va asoslab berilgan. Xususan, mahsulot sifatini
belgilab beruvchi omillarni qrganish masalasi xorijlik olimlarlardan E.BemBaverk, L.Valьras, U.Jevons, D.Lokk, F.Krosbilarning ishlaridan qrin olgan.
Sifatni boshqarish muammolarini echishga E.Deming, Sh.Ishikava,
J.Xarrington, V.Shuxart kabi olimlar salmoqli xissa qqshganlar. Korxonalarda
sifatni boshqarish tizimi konsepsiyasining nazariy va amaliy jihatlari o’rtasidagi
bog’liqliklar A.A.Bogatyryov, V.V.Boytsov, M.N.Selivanovlar, Uzbekistonlik
olimlar S.S. G’ulomov, M.Q.Pardayev, YO.Abdullayev, Sh.N.Zaynutdinov,
A.A.Sotvoldiyev va boshqa olimlar ishlarida qrganilgan.