Жавид фялсяфяси

Birsə Həqq, cümlə din də bir… naçar,

Xəlqi yalnız ayırmış azğınlar.¹
İdeal sevgili kimi məhz başqa din nümayəndəsinin seçilməsi də, bir tərəfdən, eşqin daha böyük maneələri aş­maq qüdrətini göstərmək üçündürsə, digər tərəfdən, sevgi məqamında dinlər arasında fərqin aradan götürüldüyünü gös­­tərmək üçündür.

Cavid və İbn Ərəbi

Fəlsəfə tarixində əsasən İbn Ərəbinin təlimi kimi təq­dim olunan vəhdət əl-vücud fəlsəfəsinin başlıca müd­dəalarından biri hissə ilə tamın eyniyyəti məsələsidir.

Nəyə görə Hegel: «Şərqin şüur forması Qərbə nis­bə­tən daha poetikdir»,¹ – deyir?

Şərq bütövdən çıxış edir. Hər şey nəyinsə hissəsidir. Və bu «nə isə» özü də daxil olduğu bütövə doğru can atır. Hər şey öz həllini ancaq Vahiddə, Mütləqdə tapır.

Ayrılıqda siması bəlli olmayan və ancaq əlamət kimi, hadisə kimi mövcud olanlar özünü büruzə vermək, ifadə etmək üçün mənsub olduqları cövhərə, substansiyaya möh­tacdırlar. Və tərsinə. Cövhər də əlamətlərə möhtacdır, yəni onların vasitəsilə ifadə olunur.

İnsan da, dəniz də, meşə də eyni bir tamın hissə­lə­ridir. Bizim təəssüratlarımız, yaşantılarımız təbiətin öz ya­şa­yışının təzahürlərinə uyğundur.

Təbiət (kainat) nəfəs alır; biz onun nəbzini tuturuq, ürək döyüntülərini eşidirik. İbn Ərəbiyə görə, kainat (təbiət) də bir insan orqanizmi ilə müqayisə oluna bilər. Böyük aləmlə kiçik aləm, makrokosmla mikrokosm arasında bir adekvatlıq, eyniyyət mövcuddur¹. Və böyük dünya kiçik dünyadan böyük deyil. Çünki kainat, cismani aləm heç də hə­mişə bütün varlığı ilə canlanmır. Canlanan və deməli, bu anda yaşayan onun ancaq lokal təzahürləridir. Əslində, ona can verən də insan hənirtisidir. İnsan nəzərləri aləmə tuş­la­naraq onu ancaq öz baxış bucağında işıqlandırır və canlan­dırır. Həmin anda insanın özü də məhz öz baxış bucağına bərabərdir.

Cavid mələyin dili ilə ilahi ruhun, dünya nurunun hissi aləmdəki hadisələrlə əlaqəsinə işarə edir və zərrə ilə tam arasındakı münasibətin dialektikasını belə açır.
Dinlə həp kainatı, seyr eylə,

Hər günəş ondan iştə bir şölə

Hər ufaq zərrə, hər küçük yapraq

Sana söylər bu rəmzi pək parlaq.²
Təbiətdə, maddi dünyanın cisim və hadisələrində haq­qın nişanəsindən bəhs edilməsi – Al­la­hın təbiət vasitəsilə özü­nü ifadə etməsi kimi də izah edilə bilər. Onu da qeyd edək ki, tə­səv­­vüf fəlsəfəsinə xas olan bu böyük sezgini bə­ziləri panteizm ruhunda şərh etməyə çalışırlar.

Cavid panteist deyil, lakin onun ontologiyası mate­rializmə və ya ardıcıl obyektiv idealizmə də uyğun gəlmir. Bir çox əsərlərində müraciət etdiyi «mələk» və «iblis» ob­razları, xüsusən «Peyğəmbər» pyesində Məhəmməd pey­ğəm­­bərin dili ilə irəli sürülən konsepsiya onun təliminin materializmə hər hansı bir formada uyğunlaşdırılmasına imkan vermir. Hətta sovet dövründə də Cavidi irticadan mühafizə etməyə çalışanların xüsusi cəhdlərinə baxmaya­raq, onu materialist etmək və kommunist ideologiyasına uy­ğun­laşdırmaq mümkün olmamışdır. İslam dininin klassik fəl­səfi interpretasiyaları isə daha çox dərəcədə obyektiv idealizmlə səsləşir, yəni Allahın mütləq ideya kimi qəbul olunması, ideyalar dünyasının ilkinliyi (Lövhi-məhfuzda olan həqiqi biliklər – həqiqət kitabı) və bizim yaşadığımız hissi dünyanın faniliyi, əqlə və kəlama üstünlük verilməsi, hiss və emosiyalardan, instinktiv istəklərdən və s. çəkin­dir­mək, nəfsi əqlə tabe etmək və s. – bütün bunlar Platon tə­li­mi, neoplatonçuluq və dini ehkamlar prizmasından redaktə olun­muş Aristotel təlimi ilə daha çox uzlaşa bilir. Fərabi, İbn Sina və s. bu kimi peripatetiklərin islam dininin ehkam­ları çərçivəsində yaratdıqları ontologiya və idrak nəzə­riy­yə­si də obyektiv idealizmin bir istiqaməti kimi də­yər­ləndirilə bilər. Düzdür, İbn Sinada da panteizm axta­ran­lar vardır, la­kin onun özü sanki belə bir anlamı qabaqcadan duyaraq öz konsepsiyasını gələcək qüsurlu yo­zum­lardan qorumuşdur: «Elələri də vardır ki, nəfsi Allah hesab edir­lər, – kafirlərin dediklərindən yüksəkdə dayan, – guya o müəy­yən bir tərzdə hər şeydə iştirak edir: bir halda tə­biət, digər halda – zəka və üçüncü hal­da – nəfs. La­kin o bunların birləşdirilmə­sin­dən yüksəkdə dayanır».

Cavid də Tanrını dünya ilə eyniləşdirmir, ondan uca tutur: