Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Mashq uslubiyati juda xilma-xildir. Maktab yoshigacha bolalarda xarakatlar va jismoniy mashqlar birvarakayiga xamma uchun umumiy xolda ko‘rsatish va bajarish ko‘proq olinagn jismoniy mashqlar bolaning anatomik-fiziologik qobiliya-tiga mos kelsin. Bu yoshda ko‘proq dinamik xarakterdagi mashqlar tanlab olinishi, bir yo‘la ko‘plab asosiy muskul guruxlariga, organizmiga fiziologik taosir o‘tkaza oladigan, chaqqonlikni, xarakat koordinatsiyasini rivojlantirishga sharoit yaratadigan-lardan foydalanish lozim. Bu talablarga jismoniy mashqlarni velosipedda yurish, suzish, xarakatli o‘yinlar, sport o‘yinlari elementlaridan olingan mashqlar javob beradi.
Maktab yoshigacha bo‘lgan bolalarga statik xarakterdagi jismoniy mashqlar berish tavsiya etilmaydi. Bu mashqlar nerv tizimi va muskullarni toldiradi, qon aylanish va nafas olishini buzadi, to‘liq muskul qisqarishini talab qiladigan kuch mashqlari muskul va nerv bo‘inlarini ishlarini susayti-radi. Yoshi ulaygan sari jismoniy mashqlar xam o‘zgartiriladi va qiyinlashtiriladi. Bolalar yaslisi va bochalarida berilla-digan mashqlar «Maktabgacha yoshdagilar jismoniy tarbiyasi dasturi»da (1994) berilgan.
Bir yoshgacha bo‘lgan bolalarda kattalar yordamida passiv xarakatlar, aktiv xarakat elementlari umumjismoniy mashqlar (jixozli va jixozsiz, chalqancha yotish bilan, o‘mbaloq oshish bilan, boshni xar tomonga burishlar) emaklashlar, yugurishga tayyorlovchi mashqlar, balandlikka chiqish va eng sodda o‘yinlardan foydalaniladi. Bu yoshdagilar dasturida asosiy o‘rinni uqalash (masaj) egallaydi. Uqalashga oid material «Sestra vospitatelnitsa detskix yasley i mladshey grupp yasley sadov» degan kitobchada berilgan (1963 y.).
Bir yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolalarda sal qiyinroq bo‘lgan umumjismoniy mashqlar, jismli va jismsiz (to‘p, yooch, gimnastika o‘rindii), asosiy xarakatlar (yurish, yugurish, muvozanat saqlash mashqlari, chuqurlikka sakrash), saflanish-ning eng oddiy mashqlari (aylana bo‘ylab yurish, bir kolona, sherenga bo‘lib saflanishlar), velosipedda yurish, suzishni o‘rganishga tayyorlov mashqlari beriladi. Dasturda bu yoshdagilar uchun kerakli xarakatli o‘yinlar va raqs mashqlariga kengroq joy ajratilgan. Olingan o‘yinlar bu yoshdagilar uchun qoidasini soddaligi olibni aniqlashni osonligi bilan farqlanadi va asosan turli obrazlar timsolida, taqlid tarzida o‘ynaladi (qushlar xayvonar va x.k.).
3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalardagi mashulotlarga o‘rgatiladi, amalda esa uni bolalar faoliyatini tashkillashning «frontal» uslubiyati deb aytishadi. Masalan, bajarilishi kerak bo‘lgan mashqni ayrim elementlariga ko‘proq eotibor beriladi. Uzoqqa uloqtirishni ko‘rsatayotib oldin dastlabki xolatga, so‘ng qolgan elementlarga eotibor beriladi.
bolalarda kattalarga nisbatan tez va yengil shartli aloqa vujudga keladi, lekin ularni tez-tez qaytarib turilmasa, bu shartli aloqa mustaxkam bo‘lmaydi. Xarakat malakasini mustax-kamlash uchun uni ko‘p takrorlayverish, tolishini vujudga keltiradi. Shuning uchun qaytarishni xilma-xil variantlarda takrorlash lozim. Mashqni takroriy bajarishlar faqat o‘zlash-tirilayotgan material texnikasi xaqida shuullanuvchi mukammal tasavvurga ega bo‘lgandan so‘ngina amalga oshiriladi. Xarakat malakalarini mustaxkamlash xar xil sharoitda – o‘yin, muso-baqa, turli-xil topshiriqlarni bajarish shaklida amalga oshiriladi. «Kim shu mashqni yaxshi bajara oladi», «Kim bayroqchaga tez yugurib borib qaytib kela oladi», «To‘pni kim uzoqroqga ota oladi» yoki «Mo‘ljalni ura oladi» kabilar. Jismoniy mashqlarni o‘rgatishdagi o‘ziga xoslik o‘qitish uslubiyatlarini o‘zaro munosabatlarda namoyon bo‘ladi.
Maktab yoshigacha bo‘lgan bolalarni o‘qitishda taqlid qilish, ko‘rib turgan narsaga, yoki o‘sha narsaga yoki oshqasiga, uni teskarisiga, pastga, balandga, orqaga va x.k. deb mo‘ljalga olish, o‘yin usullarini kiritish, o‘qitishni emotsionalligini oshiradi.
Maxsus bilimlarni bu yoshdagilar diafilpmlardan, kino, mashqni tushuntirayoganda eshitayotib, xarakat texnikasini, xarakatli o‘yinlar qoidalarini o‘rganishda foydalanadilar va shu bilan bir qatorda shaxsiy va umumiy gigienik tushunchalarga ega bo‘lib boradilar.

3.