Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Chaqqonlik va uni tarbiyalash usuliyati

Xarakatlarning koordinatsiyaviy murakkabligi chaqqon-likning birinchi o‘lchovidir. Agar xarakatning fazo, vaqt, kuch xarakteristikalari xarakat vazifasiga mos bo‘lsa, xarakat yetarli darajada aniq bo‘ladi, xarakat vazifalari xarakatning aniqligi tushunchasini keltirib chiqaradi. Xarakatning aniq-ligi chaqqonlikning ikkinchi o‘lchovidir.
Xayotda va sportda duch kelishi mumkin bo‘lgan barcha xarakatlarni ikki guruxga ajratamiz.

1. 
   Nisbatan stereotip xarakatlar.
   
2. 
   Nosteriotip xarakatlar.
   

yengil atletika yo‘lkasida, tekis joyda yugurishlar, uloq-tirish va sakrashlar, gimnastika mashqlari, birinchi gurux xarakatlariga, sport o‘yinlari, yakkama-yakka olishuv, slalom, kross va shu kabilar ikkinchi guruxga kiritiladi. Stereotip xarakatlardagi aniqlik, kishi bu xarakatlarni bajarishning qanchalik uzoq mashq qilganligiga, va uni texnikasini o‘zlash-tirganligiga boliq. Agar inson to‘ridan-to‘ri, tayyorgar-liksiz yangi xarakatlarni birdaniga bajara
boshlasa, xarakatni o‘zlashtirib olishi uchun vaqtni turlicha sarflanishiga qarab chaqqonlikka baxo beriladi. Shuning uchun yangi xarakatni o‘zlashtirib olishga ketgan vaqt shuullanuvchida chaqqonlik sifatining ko‘rsatkichlaridan biridir.
Yuqorida aytganlrni xisobga olib, birinchidan chaqqon-likni yangi xarakatlarni tezda o‘zlashtirib olish qobiliyati (tez o‘rganish qobiliyati), ikkinchidan, xarakat faoliyatini to‘satdan o‘zgarayotgan sharoit talablariga muvofiq tezda qayta moslash deb tushunish to‘ri bo‘ladi. Bu taorifimizdan ko‘rinib turibdiki, chaqqonlik – bu baxolash uchun yagona o‘lchovga (kriteriyga) ega bo‘lmagan murakkab kompleksli fazilatdir. Xar bir muayyan xolda, sharoitga qarab u yoki bu kriteriyni tanlab oladilar. Chaqqonlik anchagina xususiy fazilatdir. Sport o‘yinlarida chaqqon bo‘lib, gimnastikada unchalik chaqqonlik ko‘rsata olmaslik mumkin. Chaqqonlikning xayotiy muxim xarakat sifati tarzida namoyon bo‘lishi gavdaning nisbatan kam xarakatda bo‘lgani xolda, qo‘llar bilan moxirona xarakat qilishda qo‘l chaqqonligini namoyon bo‘lishi (ajratuvchi, slesarlik, uymakor-lik, duradgorlik, stanokda ishlash, kosiblik va boshqalarda) ko‘zga tashlanadi. Xar qanday xarakat qanchalar yangi bo‘lib tuyulmasin, doimo koordinatsiyaviy bolanishlar asosida baja-riladi.
Sxema tarzida xar qanday individ yangidan-yangi xarakat-larning barchasini oldindan o‘zlashtirgan tajribalari zaxirasi asosida o‘zlashtiradi va mustaxkamlangan, oyat ko‘p elementar koordinatsiyaviy bo‘lak chalarning yiinini tuzadi. Kishida xarakatlar koordinatsiyalarining zaxirasi, xarakat ko‘nikmalari zamini qanchalik ko‘p bo‘lsa, u yangi xarakatlarni shuncha tez o‘zlashtirib oladi. Unda chaqqonlik darajasi aytarli yuqori bo‘ladi. Chaqqonlikning namoyonlik darajasi analiza-torlar faoliyatiga, jumladan, xarakat analizatorlarining faoliyatiga boliqdir. Individning xarakatlarni aniq taxlil etish qobiliyati qanchalik rivojlangan bo‘lsa, yangi xarakat-larni tez egallab, ularni qayta o‘zlashtirish, yangilash imko-niyatlari shunchalik yuqori bo‘ladi. Sport bilan endigina shuullana boshlagan kishilardi xarakat tuyusi (kinesteziya) ko‘rsatkich-lari zaxirasiga tayanib o‘rgatish (o‘qitish) jarayoni yo‘lga qo‘yiladi. Boshqacha qilib aytsak, shuullanayotganlarda o‘z xara-katlarini aniq sezish va idrok qilish qobiliyatlari qanchalik yaxshi bo‘lsa, yangi xarakatlarni ular shunchalik tez o‘zlashti-radilar. Chaqqonlik markaziy nerv sistemasining plastikli-giga xam boliq va uning darajasi shu bilan aniqlanadi. Chaqqonlik, psixologiya nuqtai nazaridan, o‘z xarakatlarini va tevarak-atrofidagi xarakatni ijro etish, sharoitni idrok etish qobiliyati qanchalik ekanligiga, shuningdek, shuullanuv-chining tashabbuskorligiga boliq. Bu xarakat sifati murakkab xarakat reaksiyalarining tezligi va aniqligini namoyon qilish-da juda muxim rolp o‘ynaydi.
Chaqqonlikni rivojlantirishi usuliyati bilan tanishib chiqsak. Birinchidan-chaqqonlikni rivojlantirish koordinatsiya jixatdan murakkab xarakatlarni bajarishni, ikkinchidan - xarakat faoliyatini to‘satdan o‘zgargan sharoit talablariga muvofiq ravishda qayta tuza olish qobiliyatini tarbiyalashdan iboratdir. Bunda chaqqonlik uchun zarur bo‘lgan o‘z xarakatlarini fazo va vaqtda aniq idrok etish, lozim bo‘lsa, stabil xarakatlar qila bilish, muvozanat saqlay olish, galma-gal zo‘r berish va muskullarni bo‘shattirish yoki, aksincha, muskullarni taranglash-tirish qobiliyati va shunga o‘xshash boshqa xususiyatlarni tanlab takomillashtirish muxim axamiyatga ega. Demak “chaqqonlik” deganda, xarakatlar koordinatsiyalarning umumiy to‘plami-yiindisi tushuniladi.
Chaqqonlikni rivojlantirish va tarbiyalashning asosiy yo‘li yangi xilma-xil xarakat malakalarini va kqnikmalarini shakllantirish demakdir. Bu esa xarakat malakalarining zaxirasi ortib borishiga sabab bo‘ladi va xarakat analizator-larining funksional imkoniyatlariga samarali taosir ko‘rsa-tadi. Yangi xarakatlarni o‘zlashtirish uzluksiz bo‘lgani yaxshi. Agar uzoq vaqt oraliida yangi xarakatlarni o‘rganish rejalashtirilgan bo‘lsa xam, o‘quvchilarga vaqti- vaqti bilan o‘zlariga maolum bo‘lmagan mashqlarni bajarib turish tavsiya etiladi. Chunki yangi xarakatlar (mashqlar) o‘zlashtirib turil-masa shuullanuvchini xarakatga o‘rgatish qiyinlashadi. Bunday mashqlarni to‘la o‘zlashtirib olish shart emas, chunki u shuul-lanuvchilarning qandaydir yangi xarakatlarni xis qilib turish-lari uchun zarur. Bu kabi mayda-chuyda xarakatlarni, odatda, aktiv dam olish uchun ajratilgan kunlardagi trenirovka jarayoni tarkibiga kiritiladi. Chaqqonlikni rivojlantirishda yangi xarakatlarni o‘zlashtirib olish qobiliyati sifatida xar qanday ixtiyoriy xarakatdan foydalanish mumkin, lekin ular faqat mashq tarkibidagi yangi elementlar bo‘lgani uchungina o‘rganiladi. Malaka avtmatlashib borgan sari shu jismoniy mashqning chaqqonlikning rivojlantirish vositasi tarzidagi axamiyati kamayib boradi. Xarakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq qayta tuzish qobiliyati to‘satdan o‘zgargan sharoitdagi taosirlarga darxol javobning berilishi chaqqonlikni rivojla-nayotganligidan dalolat beradi. Bunda yuklamning o‘zgarishi sodir bo‘ladi, chaqqonlikni rivojlantirishga yo‘naltirilib yuklamani oshirish shuullanuvchilarga koordinatsiyaviy qiyin- chiliklarni oshiradi. Ular yengishi lozim bo‘lgan koordina-siyaviy qiyinchiliklar uch guruxga bo‘linadi:

1. 
   Xarakatlarning aniqligiga erishishdagi qiyinchi-liklar;
   
2. 
   Ularning o‘zaro moslasha olishidagi qiyinchiliklar:
   
3. 
   Birdaniga, qisqa, o‘zgargan sharoitda duch kelinadigan qiynchiliklar.
   

Amaliyotda qayd qilingan qiyinchiliklarni oson xal qilish uchun, asosan, L.P. Matveevning chaqqonlikni tarbiyalash uslubiyatidan ko‘proq foydalaniladi:

1.