Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Yarali charchash – unda terini yuzida yoki tagida yara kabi narsa seziladi.

Qotib charchash – unda kishi go‘yo gavdasini ezilgan yoki majalangan gumon qilib tanasida issiqlik va bo‘shashishni sezadi.

Shishli charchash – bunda tana odatdagidan qizarganroq bo‘lib, ovlaganga o‘xshash xissiyat sezadi.

Ozib charchash – unga uchragan kishi gavdasini qurigan va kovjiraganroq sezadi.

X asrgacha O‘rta Osie xalqlari jismoniy tarbiyasi tari-xida tan tarbiyasining ilmiy-amaliy fikrlari birinchi bo‘lib yuqorida qaydilingan asarda ifodalanganligi eotibor bersak bu asar charchoqning ichki mexanizmini mukammal bayon etib uni organizmda tiklanishi xaqida tibbiy maslaxatlar berilgan.
Jismoniy tarbiya amaliyotida aqliy, jismoniy, emotsio-nal, sensor charchoqlarni farqlashimizga to‘ri kelmoqda.
Chidamlilik vositalar va vositalarsiz o‘lchanadi. Chidam-lilikni vositali o‘lchash uchun maolum tezlik bilan yugurish tavsiya qilinadi, xamda o‘sha intensivlikni bo‘shashtirmay ushlay olish vaqti (tezlikni susayishi boshlangunga qadar) xisoblanadi. Shuning uchun to‘ridan-to‘ri chidamlilikni o‘lchash juda noqulay. Ko‘proq vositasiz ulchashdan foydalaniladi. Sport amaliyotida, uzoq masofaga (10.000 m; 20.000 m) yugurish uchun sarflangan vaqtiga qarab chidamlilikga baxo beriladi.
Kishining xarakat faoliyati turlichadir. Charchoqning xarakteri va mexanizmiga qarab maxsus va umumiy chidamlilik farqlanadi. Tanlab olingan (ixtisoslik) sport turi yoki mexnat faoliyati uchun talab qilinadigan chidamlilikni maxsus chidam-lilik, boshqa xayotiy sharoitdagi faoliyat uchun lozim bo‘lgan chidamlilikni umumiy chidamlilik deyiladi. Bokschining max-sus chidamliligi, futbolchining umumiy chidamliligi degan iboralar dan amaliyotda foydalanilmoqda.
Yugurish, suzish, chanida yurish, qayiq xaydash kabi sport turlarida deyarli barcha muskullar xarakat faoliyatida ishtirok etadi. Shuning uchun charchoq ayrim muskullar guruxida xamda organizmning barcha muskullarida bo‘lishi chidamlilikni maxsus va umumiyligini keltirib chiqaradi va shakl jixatdan bir xil bo‘lgan mashqlarni turli intensivlikda bajarish imkonini yaratadi. Bunda chidamlilik xam turlicha namoyon bo‘ladi. Shuning uchun jismoniy mashqlarni bajarishda organizmning charchoqqa nisbatan talabi turlicha bo‘ladi.
Chidamlilik talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funksional imkoniyatlari, bir tomondan, lozim bo‘lgan xarakat malakalari va texnikani egallanganligi darajasiga boliq bo‘lsa, boshqa tomondan, organizmning aerob va anaerob (kislorodli, kislorodsiz) imkoniyatlariga boliq. Nafas imoniyatlarining xususiyligi nisbatan yuqori emas, ular xarakatni tashqi formasiga xam aytarli boliq bo‘lmaydi. Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o‘zini aerob imkoniyat-larining darajasini oshirgan shuullanuvchi boshqa xarakat-larni, masalan, eshkak eshish, yurish, velosipedda yurish mashq-larni bajarishda xam o‘zining chidamliligidan ijobiy naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi xarakatlarning koordina-siyaviy tuzulishi va tezlik, kuch xarakteristikasi ko‘p xollarda turlicha. Trenirovka orqali yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy yoki sal-biy taosir ko‘rsata olmaydi. Yaoni “ko‘chish” yo‘q. Yugurish tezligi yurish tezligini o‘zgarishiga taosir ko‘rsatmagan. Lekin uzun masofadagi shuullanganlik bir vaqtni o‘zida yurish bilan yugurishda biri-biriga «ko‘chishi» mumkinligi ilmiy- amaliy isbotlangan (V.M.Zatsiorskiy va boshqalar). Demak, koordina-siyaviy biri-biriga yaqin bo‘lgan xarakatlarni bajarishda sportchi organizmining vegetativ sistemasini funksional imkoniyatini eotiborga olsak umumlashtirilgan xolat, shartli aytilganda, “vegetativ” shuulaganlik chidamlilikning “ko‘chi-shi” (o‘tish)ga qulay imkoniyat ochiladi. Lekin xar bir xolatda ko‘chish ro‘y bermasligi organizmning energiyasi imkoniyat-lariga, xarakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab qo‘y-may, xarakat malakalarining o‘zaro muvofiqlashuvi xarakteriga xam boliq bo‘ladi.
Umumiy va maxsus chidamlilikning aniq vazifalarini xal qilish oir, ko‘ngilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta xajmdagi oir ishni bajarishni taqazo qiladi. Charchash toliqishga aylana boshlanganda xam mashqni to‘xtatmaslik talab qilinadi. Bu esa ruxiy tayyorgarlikning namoyon bo‘lishi uchun yuqori darajada katta talabni qo‘yadi.
Chidamlilikni rivojlantirish mexnatsevarlikni, katta nagruzkalarga, shuningdek, nixoyatda xorinlik xissiga bardosh berishga tayyor turishni tarbiyalash bilan olib boriladi. Sportchilar mashulotda ozmi-ko‘pmi charchoqni xis qilsalar-gina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan chidamlilikning ortib borishida namoyon bo‘ladi. Moslashuv o‘zgarishlarning miqdori va qay maqsadga qaratilganligi, tre-nirovka nagruzkalari natijasida organizmdagi javob reaksiya-si xarakteri darajasi bilan belgilanadi.