Jizzax filiali

2. Mustaqil О`zbekistonda yosh avlod ma`naviy tarbiyasining dolzarb muammolari

Ta`lim tizimi va ijtimoiy fanlar. Komil inson tarbiyasida ustozning hissasi. Milliy ma`naviyatimiz an`analarida ustoz va shogird munosabatlari. Ustozning shogirdga mehri va talabchanligi. Rahbar ma`naviyati. Milliy ma`naviyat va millat tarbiyasi. Tarbiya sub`ekti va ob`ekti. Millat tarbiyasi kimning qо`lida? Tarbiyachilarni tarbiya qilish masalasi. Mustaqil О`zbekistonda yosh avlod tarbiyasiga e`tibor. Yosh avlod tarbiyasi va ta`lim tizimidagi islohotlar. Ilm va ta`lim. Ma`rifat yо`llari va milliy tarbiya nazariyasi. Shaxsning ma`naviy shakllanishida ta`lim va tarbiya nisbati. Iste`dod va mas`uliyat. Ziyolining millatning ma`naviy murabbiysi sifatidagi ijtimoiy mas`uliyati va bugungi mavjud holati. Borliq haqiqatini anglab etishga tinimsiz va izchil intilish, hayotda anglab etgan haqiqatlariga о`zi birinchi bо`lib amal qilish va ularni о`zgalarga yetkazish – ziyolining haq va millat oldidagi asosiy burchi sifatida.
Mustaqillik yillarida О`zbekistonda fan rivojlanishi uchun yaratilgan shart - sharoitlar. Iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, mafkuraviy muammolarni hal qilishda kadrlar tayyorlash milliy dasturi va ta`lim tizimidagi islohotlarning о`rni. О`zbekistondagi ilmiy tadqiqot institutlari faoliyati. Uzluksiz ta`limning ilmiy-metodologik xususiyatlari. I.A.Karimov oliy о`quv yurtlarida ilmiy bilishning turli sohalaridagi dolzarb muammolarni hal qilishda va kadrlar tayyorlashdagi roli va ahamiyati haqida. Intellektual salohiyatni takomillashtirishda ilmiy maktablarning roli va uning yangi avlodni tarbiyalashdagi ahamiyati. Fan texnologiyalar markazi ilmiy-ijodiy faoliyatni yо`naltiruvchi va rag`batlantiruvchi muassasa. Vorisiylik asosida ustoz va shogird munosabatlarini takomillashtirishning yoshlar ijodiy faoliyatiga ta`siri. О`zbekiston ilmiy salohiyatini rivojlantirishda xalqaro ilmiy aloqalarning holati va istiqbollari. О`zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimovning “Yuksak ma`naviyat – engilmas kuch”, “О`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”, “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga kо`taradigan yil bо`ladi”(2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda О`zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yо`nalishlariga bag`ishlangan О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma`ruzasi) kabi asarlarida О`zbekistonning ilmiy va intellektual salohiyatini rivojlantirish, ma`naviy islohotlarni jadallashtirish masalalari tо`g`risida.
Jamiyatni axborotlashtirish muammolarining siyosat maydonidagi ahamiyati. Axborotlashtirish bilan siyosiy hayot о`rtasida aloqadorlik. Axborot olish erkinlik sharti. Axborotlashtirish bilan demokratlashtirishning о`zaro dialektik aloqadorligi. Demokratik jamiyat qurish - fuqarolarning, siyosiy va ijtimoiy huquqlarini himoya qilishga axborotlashtirishning ta`siri. Ommaviy axborot vositalari faoliyat kо`rsatishi uchun sо`z erkinligi va fikrlar rang-barangligini shakllantirishning ahamiyati. Siyosiy partiyalarga mustaqillik berish va ularni moliyaviy qо`llab-quvvatlashning ma`naviy yangilanishga ta`siri. Insoniyat iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy aloqalarning yagona tizimi. Jamiyat hayoti va faoliyati globallashuvining global xususiyati. Noosfera shakllanishining shart-sharoitlari. Texnosfera - inson faoliyatining tabiiy va sun`iy sintezi. Hozirgi jamiyatda texnosferaning ijtimoiy-madaniy tizimdagi о`rni. Axborot texnikasi vositalari kishilik jamiyati hayoti va faoliyati globallashuvining qudratli moddiy negizi. Internet - pochta Internet tarmog`ining keng tarqalgan xizmati. Internet hozirgi ijtimoiy taraqqiyotning muhim ob`ektiv qonuniyati - kishilik jamiyati globallashuvining qudratli texnik-texnologik vositasi. О`zbekistonda axborotlashgan jamiyatni shakllantirish va rivojlantirishning zaruriyati. О`zbekistonning texnologik va iqtisodiy qudrati. Elektron boshqaruvni tashkil etish tizimi. Siyosiy jarayonlar axborotlashuvining zaruriyati. О`zbekistonda Internet tizimining ahvoli. О`zbekistondagi axborotlashuv sohasidagi echimini kutayotgan muammolar va ularning hal qilish vazifalari. Pedagogik faoliyatda psixologiyaning ahamiyati. Faoliyat va motivlar. Faoliyatning asosiy turlari. Motivasiya sohasilari. Shaxsi eksperimental tadqiq qilish metodlari. Pedagogik jarayonni boshqarish. Ta`lim va aqliy taraqqiyot. Pedagogik qobiliyat va uning turlari. О`qituvchi shaxsiga qoyiladigan talablar. Ilmiy tadqiqot ob`ektlari va metodlari. Ta`limni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish, uning uzviyligi, uzluksizligi. О`tmish va zamonaviy pedagogikaning asosiy yо`nalishlari. Ilg`or pedagogik qarashlar. Jahon ta`lim tizimi. Pedagogik jarayondagi integratsiyalar. О`zbekiston Respublikasining ta`lim sohasidagi siyosati, kadrlar tayyorlash milliy modeli. Ta`lim va tarbiyaning о`ziga xos xususiyatlari, birligi, differensiyasi, yagona pedagogic jarayon. Ta`lim nazariyasi (didaktika)ning asosiy komponentlari: konsepsiyalari, paradigmalari. Ta`lim prinsplari. Talim metodlari, texnologiyalari. Ta`lim turlari va bosqichlari. Jamoada, oiladagi tarbiya hamda о`z-о`zini tarbiyalashning о`ziga xos xususiyatlari. Ta`limni boshqarish shakllari. О`quv-meyoriy hujjatlar. Pedagog kasbining о`ziga xos xususiyatlari. Pedagogning kommunikativ qobiliyati, uning vositalari. Ilmiy va ilmiy-texnik faoliyatni rag`batlantirish, ilmiy-tadqiqotchilik kompetentligi, ilmiy manbaalarni tahlil qilish metodlari: ilmiy bilish metodlari; induksiya, deduksiya, analogiya; pedagogik kompetentlik, ya`ni ta`lim-tarbiya jarayonida qо`llaniladigan о`qitish shakllari, metodlari hamda vositalari; ta`lim mazmuni, metodlari, vositalari va shakllarining uzviyligini ta`minlashni bilish, mashg`ulot olib boriladigan fanning maqsadi, vazifalari, predmeti va ob`ekti, fanning ishlab chiqarishdagi о`rni va ahamiyati; fan taraqqiyotining axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga bog`liqligi; foydalaniladigan asosiy darsliklar, о`quv qо`llanmalar va elektron adabiyotlar; fan mazmunini ishlab chiqishda о`quv rejasidagi boshqa fanlar bilan gorizontal va vertikal uzviylikning ta`minlanishini baholash; fanning istiqboldagi taraqqiy etishi muammolari va ularning yechimlari haqida bilim va layoqatga egalik.
Kiruvchining variant savollarga bergan javoblaridan quyidagilar ma`lum bо`lganda qoyiladi: Savollar mazmunini tо`liq yoritgan; Qonunlar, tushunchalar mazmuni tо`liq yoritilgan, atamalardan tо`g`ri va о`z о`rnida foydalanilgan; Mazmuni yoritishda qо`shimcha materiallar, fan yangiliklaridan foydalangan; Fikrni dalillashda kuzatish va tajribalardan foydalangan, uning natijalari jadval, sxema tarzida ifodalangan. 86-100 ball. 2) Kiruvchining variant savollarga bergan javoblaridan quyidagilar ma`lum bо`lganda qoyiladi: Savollar mazmunini tо`liq yoritishda izchillikka amal qilmagan; qonunlar, tushunchalar mazmunini yoritishda muayyan kamchiliklarga yо`l qoygan, atamalardan foydalanishda noaniqliklarga yо`l qoyilgan; Mazmunini yoritish va fikrini dalillash, kuzatish va tajribalar natijalarini bayon etishda xatolikka yо`l qoygan. 71-85 ball. 3) Kiruvchining variant savollarga bergan javoblaridan quyidagilar ma`lum bо`lganda qoyiladi: Savollar mazmunini tо`liq yoritishda izchillikka umuman amal qilmagan; Qonunlar, tushunchalar mazmunini yoritishda jiddiy kamchiliklarga yо`l qoygan, atamalardan foydalanish qoidalariga amal qilmagan bо`lsa; 56-70 ball. 4) Kiruvchining variant savollarga bergan javoblaridan quyidagilar ma`lum bо`lganda qoyiladi: Savollar mazmunini tо`liq yoritmagan; Qonunlar, tushunchalar mazmunini yoritish, atamalardan foydalanishda qо`pol xatoliklarga yо`l qoygan. 0-55 ball. Magistraturaga kirish sinovlarini test shaklida о`tkazilganda har talabaga 50 ta test beriladi va har bir tо`g`ri javob 2 balldan jami 100 ball bilan baholanadi.
Milliy mustaqillik sbaroitida ma’naviyat masalalarining dolzarblashuvi va buning sabablari Mustaqillik ma’naviyatining tayanch qoidalari 1992-yildayoq Prczidentimizning kitoblarida aniq va ravshan ifodalab bciilgan edi. Biz o ‘z o ‘rnida ulai^ga batafsil to ‘xtalamiz. Hozir Mustaqillik m a’naviyatining bosh masalasidan so‘z ochmasak boimaydi. Ma’naviyat haqida har qancha gapirish, yozish m um kin. Ammo ma’naviyat falsafa emas, dunyoni har qancha izohlab, qonun-qoidasini aniqlab, tushuntirib bcrganingiz bilan siz aqlli, bilim don, mantiqiy fikrlovchi odam sifatida qadrlanishingiz mumkin, am m o bular sizni ma’naviy barkamol ckanligingizdan dalolat bcrmaydi. Yana Siz o‘ta iste’dodli bo‘Iishingiz, Vatan haqida, mustaqillik haqida ajoyib qasidalar bitishingiz mumkin. Albatta, istc’dod ham m a’naviyat nishonasi, ammo ta ’rif-u tavsiflar bilan Vatan ravnaqi ta’min etilmaydi, mustaqillik mustahkamlanmaydi. Mustaqillik ma’naviyatining bosh mczoni. asos-poydevori mas’uliyat tuyg‘usidir. N ccha mingyillik tarix davomida nc-nc xoqonlar-u xonlar, amirlaru shohlar o ‘tdi. Ularning birlari millat dovrug‘ini dunyoga tarqatgan bo‘lsalar, boshqalari yurtni abgor qilganligi ham sir cmas. Oxirgi yuz yil davomida yurtimizning yetakchi o‘g‘lonlari fojc taqdirga rokbaro‘ kcldilar. Amir Olimxonning siyosatidan norizo bo‘lgan Fayzullaxo'ja xalqim dcya qon yutdi, am m o orzusi ushalmadi. Usmon Yusupov um rini 0 ‘zbekiston xalqi uchun tikdi, ammo xalq asoratda qolavcrdi. Sharof Rashidov xalq og‘irini ycngil qilaman deb ko*p urindi, ammo oxiri borib xalqni ham, uning o ‘zini ham yomonotliq qilish boshlandi. Qaramlik kasofatidan edi bu fojialar. Yangi davrda o'zbek xalqining baxti Islom Karimov nomi bilan bogMandi. Biz Prczidcntning mustaqil milliy siyosat, Ota yurt mavqeyini olam uzra yuksaklarga koktarish, mamlakatda barqarorlik va ijtimoiy uyg‘unlikni ta’minlash, dcm okratik huquqiy davlat tizimini chambarchas bog‘lab tashlangan respublikaning asli nochor iqtisodiy-ishlab-chiqarish binosi, SSSR parchalangach, butkul xarobaga aylangan edi. Islom Karimov bozor iqtisodiga o‘tish yoklidagi islohotlarni shunday murakkab sharoitda, shunday nosoz poydevorga tayanib amalga oshira boshladi. Bugungi kunda 0 ‘zbekistonning ahvoli Mustaqil davlatlar hamdo‘stligida barqarorligi va ijobiy siljishlari bilan ajralib turibdi. Ammo biz iqtisodiy masalalarga ham batafsil to‘xtalmoqchi cmasmiz. Bugungi kunda aytish mumkinki, 0 ‘zbekiston jahon miqyosida o ‘ziga xos barqaror siyosiy mavqc kasb ctib turibdi. Jahonning eng ilg‘or davlatchilik an'analarini o‘zbckning milliy tabiati bilan, o ‘z qadim udumlari bilan uyg'unlashtira olgan Konstitutsiyamiz — mustaqil mamlakatning asosiy qonuni — har bir sohada batafsil ishlab chiqilayotgan qonun va kodekslar bilan amalda qo‘llanib, mustahkamlanib bormoqda.Siyosatda yakka paniya, yagona mafkura zo‘ravonligiga barham bcrib, kolp partiyaviylik, fikr va qarashlar xilma-xilligiga yo‘l ochmoqdamiz. Lekin insonlar tafakkurini cski anda- ¿alar, tor qoliplar tugal tark ctishi qiyinchilik bilan amalga oshmoqda. Tafakkurimiz, qarashlarimizdagi yangi tamoyillar hanuz ancha yuzada, ongimizning sirtqi qatlamlarida qolib kctmoqda, ba’zan yangi qadriyatlarni ham cski oMchovlar bilan baholashga urinmoqdamiz. Insonlar ongida tub o'zgarishlar yuz bermas ckan, O'zbckistonning buyuk kelajagini qurish orzusi shirin xayolligicha qola bcradi. Ma’naviyat va matkuraga alohida e ’tibor qaratilishining bosh sababi ham shunda. 2-fasl. Insonlar ongidagi cski mafkura asoratlaridan qutulish muammosi va yangicha tafakkur /arurati Inson agar Haq y o iid a astoydil urinsa, ko‘p ish qo‘lidan kcladi. Ammo insonlarda faqat fazilatlar cmas, qusurlar ham bor. Masalan, g'aflat, shahvatparastlik, takabburlik. Insoniy illatlar ichida eng qattoli — xudbinlik balosi, nafs balosidir. Bu kasallik jami ahli basharga begona cmas. Shunga qaramay, dunyoning kokpgina mamlakatlarida www.ziyouz.com kutubxonasi jamiyat bu illatni qandaydir hududlarda jilovlashga crishgan. H ar bir inson o‘z huquqi va mas'uliyati m e’yorlarini muayyan o'lchovlarda saqlab borishga odat hosil qilgan. Afsuski, sobiq totalitär tuzum davrida ayni shu mc’yorlaming asos tomirlari qirqib tashlandi, tub ma’naviy ncgizlariga jiddiy rahna solindi. Kommunistik aqidaparastlar diktaturasi 70 yil davomida, izchil sur’atda million-million xalqlarni yalpi manqurtlashtirish siyosatini olib bordi. Bu tuzum turli millat, turli oikalarni majburiy ravishda bir partiya izmiga bo‘ysundirgan quram a mamlakat aholisini millatsiz, ma'naviyatsiz, mustaqil o‘y-fikrsiz “konv munizm quruvchilari” atalmish qiyofasiz mavjudotlarga, dunyoga hukm dorlik orzusida bo'lgan kichik bir guruhning irodasini quloq qoqm ay ijro ctuvchi ulkan tnexctnizmning “parrak” va “vinteha”lariga aylantirish niyatida edi. Va darhaqiqat, okz m anfur niyatlaiini ancha-muncha amalga oshirib ulgurdi. XX asrning 70-yillariga kclib, aytish mumkinki, «Sovct Ittifoqi» atalmish ulkan bir hududda voqcan «m anqurtlar saltunati» shakllandi. Kcyinchalik 0 ‘zbckiston Rcspublikasi Oliy majlisining birinchi yig‘ilishida Prczidcnt I. Karimov bu haqda shunday fikr bildiradi: "Bu tuzum o'z xalqining tarixini, uning ruhi vu urfodntlmini, o 'z tivlod-njdodinibiimuydigan manqurtinrsu tayanaredi". Ular yo‘q cm as edi, hayotimizda mavjud edi. Xalq ongini, uning barcha faoliyatini markaz izmiga bo'ysundirish asosan o ‘shalarga ishonib topshirilgan edi. Allohga bcadad shukrlar boklsinki, bizning xalqimiz aksariyati ushbu makr domiga to ‘liq tushib qolmadi. Chunki tuzum olg‘a surgan marksistik mafkura bizning nccha mingyillik m a’naviy mcrosimiz, milliy an’analarimiz, xalqimiz ruhi uchun m utlaqo begona bollib, faqat siyosiy va iqtisodiy qaramlik sharoitida chetdan zo'ravonlik yo‘li bilan kiritilgan va shafqatsiz usullar bilan ongimizga singdirishga urinilgan edi. Ammo, taassuf bilan qayd etish lozimki, totalitär tuzum ining urinishlari baribir muayyan “natija'Uarga erishdi. Chingiz og‘a Aytm atov juda yorqin gavdalantirib bergan “manqurtlik kasali” odamlarimiz ongida aneha-muneha tomir otib ulgurdi. 70-yillik istibdod mobaynida bolshevistik mafkuraning yakka hukmronligi, ayniqsa, 1937—1938- yillarqatag'onlaridan kcyingi avlodni o‘z milliy qadriyatlaridim, ma’naviy mcrosidan jiddiy begonalashuviga sabab bo‘ldi. Ana shu majburiy yuqtirilgan illat ba’zi insonlar ruhiyatida hanuz qaramlik asorati sifatida nainoyon boMmoqda. www.ziyouz.com kutubxonasi uO ‘z istiqlol va taraqqiyot yo'iim iz, — deb yozgan edi I. Karimov mustaqilligimizning dastlabki yillaridayoq, ~ bu gui bilan qoplangan yo'I emas, totalitarizm merosidan xalos bo‘lish va poklanish, mafkuraviylik illati yetkazgan ziyon-zahmatlarni bartaraf etishning qiyin, uzoq davom ctadigan yo'lidir.